ایران و آمریکا کی و چگونه به توافق می رسند؟
با مطرح شدن دوباره موضوع مذاکره با آمریکا از سوی مقامات آمریکایی و پاسخ منطقی رهبر انقلاب، گمانه زنی ها در ارتباط با چرایی و چگونگی برگزاری این مذاکرات آغاز و تحلیل های مختلفی در این رابطه ارائه شده است.
عده ای با رویکرد موافق از این اعلام آمادگی ایالات متحده استقبال می کنند و برخی دیگر با ارائه شواهدی، اکنون را زمانی مناسب برای مذاکره با آمریکا نمی دانند.
محمد فرهاد کلینی کارشناس ارشد مسائل استراتژیک گفت وگویی در رابطه با مذاکره ایران و آمریکا انجام داده است که به شرح زیر است:
با توجه به بحث های مطرح شده ذیل عنوان مذاکره ی ایران و آمریکا، چه از سوی مقامات آمریکایی، نظیر آقای اوباما، معاون رئیس جمهور، سخن گوی وزارت خارجه یا دیگران و چه از طرف جمهوری اسلامی ایران، که مقام معظم رهبری در دو سخنرانی (دیدار با همافران و مردم آذربایجان) به شکل مبسوط وجوه مختلف آن را بررسی کردند، به طور کلی ماهیت مذاکره ی مستقیم بین دو کشور اولین سؤالی است که مطرح می شود.
قبل از ورود به پاسخ این سؤال، باید دید که جایگاه مذاکره درمواجهه ی دیپلماسی و معنای آن در شرایط فعلی و همچنین جایگاه آن در منطق و راهبرد سیاسی دو کشور چیست. به عبارت دیگر، باید دید هر کدام از طرفین، چگونه به این شاخص ها در اندیشه و منافع و ابزارها در عمل نگاه می کنند؟
دیپلماسی ابعاد مختلفی دارد که بخشی از آن در حوزه ی مذاکره راه پیدا می کند. این در حالی است که خود مذاکره اشکال متعددی دارد. معنای مذاکره در دیپلماسی به عنوان محیط و محلی برای گره گشایی و چانه زنی یا معطوف به فهرستی که منتج به نتایج مشخص بین طرفین شود، متفاوت است. مطالعه ی ادبیات و عملکرد دولت آمریکا نشان می دهد که این دولت سعی کرده است که از موضوع مذاکره به عنوان یک ابزار تاکتیکی استفاده کند. این نوع استفاده ی ابزاری به نگاه، چشم انداز، اهداف و انتظارات آمریکا مربوط می شود. آن چیزی که در قالب ۱+۵ مشاهده می شود از نوع چندجانبه معنا می شود.
آمریکا در این مسیر، فشار، مذاکره، تحریم و دوباره فشار و مذاکره را دنبال می کند و عملاً دیپلماسی آمریکا از جنس بازدارندگی در مذاکره و مهار در منطقه و جلوگیری از پیشرفت هسته ای ایران است. به تعبیر دیگر، آن ها به دنبال این امر هستند که چگونه می توان از طریق فروپاشی منطق حریف خود (به دست خودش) ، نوعی تغییر در شکل گیری اراده ی متقابل پدید آورد.
از سوی دیگر، این موضوع بارها مطرح شده است که رویکرد حقیقی آمریکا نسبت به ایران چیست؟ وقتی رویکرد به شکل تقابلی باشد، طبیعتاً پیامدهای آن نیز از همین رویکرد تبعیت خواهند کرد. مذاکره در این معنا، با در نظر داشتن تنوع تاکتیک، چه به صورت رسمی یا نیمه رسمی و دوجانبه یا چندجانبه به عنوان یک نقطه ی پرش یا تفاهم نیست؛ بلکه صرفاً جنبه ی سیاست ابلاغ پیدا می کند و در طی آن تلاش می شود نوعی عقب نشینی در حریف ایجاد گردد.
مقامات آمریکا در بحث چگونگی نحوه ی مواجهه با ایران، از واژگانی مانند Talk (صحبت کردن) یا Session (جلسه یا نشست) و یا Dialogue (گفت وگو) استفاده می کنند که طبیعتاً با مفهوم Negotiation (مذاکره) کاملاً متفاوت است.
آن ها استانداردی نزد خود تعریف کرده اند که قدرت ها فقط با قدرت ها « مذاکره» می کنند. در تمام ادبیات رسانه ای و دیپلماتیک غرب و حتی در خصوص مذاکرات و تعاملاتی که در قالب ۱+۵ شکل می گیرد، هیچ گاه آن ها از کلمه ی Negotiation در مورد ایران استفاده نمی کنند. در این معادله، وقتی قدرت ها با کشور دیگری که در حوزه ی قدرت قرار ندارد مواجه می شوند، می گویند که « گفت وگو» می کنیم. به همین خاطر، غرب علی رغم اینکه ادعا می کند در نحوه ی تعامل، شیوه ای دمکراتیک دارد، ولی در این خصوص کاملاً تحت عنوان ارزش استیلای غربی با ایران رو به رو می شود. هرچند که حاضر نیست این را به شکل پررنگ در دیپلماسی عمومی بیان کند، چرا که می تواند مانعی برای چگونگی اتصالش با محیط جدید بین المللی باشد؛ محیطی که در آن خاستگاه های جدیدی پدید آمده و این انتظارات حرکت به سمت چندجانبه گرایی را افزایش داده است و این موضع با دیگر قدرت های نوظهور چالش ایجاد می کند.
اگر از این منظر نگاه کنیم، متوجه می شویم که آن ها سعی می کنند شدت ادبیات رسانه ای پیرامون چگونگی تعاریفشان از ماهیت مذاکره را خیلی کم ر نگ جلوه بدهند. البته یادآور شوم که بنده به سؤال شما (ماهیت مذاکرات) از منظر دیپلماتیک پاسخ دادم و نخواستم وارد بحث ایدئولوژیک شوم که در آن صورت، باید به این سؤال پاسخ دهم که اساساً منطبق بر بنیادهای ایدئولوژیک، نوع نگاه تمدنی غرب به شرق و بالعکس چیست؟ یا اینکه چه کسانی به خاطر وجود منافعی، می خواهند این سایش و تقابل را دنبال کنند و سلطه ی غرب بر شرق را جلوه دهند؟
این مسئله هم صرفاً در ارتباط با انقلاب اسلامی نیست. هرچند انقلاب اسلامی به عنوان نظامی پویا سعی کرده است نقش پیش آهنگی در تغییر ادبیات غرب را دنبال کند، ولی می توان در لایه های پنهان، همین چگونگی اصطکاک منافع در چینش قدرت ها را دید. رفتارهایی که آمریکا نسبت به چین از خودش بروز می دهد یا الگوی رقابتی که بین روسیه و آمریکا وجود دارد، نمونه هایی از این دست هستند. در این حالت، به هر حال آمریکا مجبور می شود تعریف خود از هژمون را تغییر دهد و آن را به رهبری بر چندجانبه گرایی تبدیل کند.
اگر وارد مصادیق معاصر شویم، می توان به آخرین نشست اوباما با جمهوری خواهان بعد از انتخابات و تفاهم اصلی طرفین روی رهبری آمریکا در عرصه ی جهانی اشاره کرد که تقریباً نسبت به این موضوع تردیدی نداشتند. در این میان، بحث بر سر چگونگی اعمال رهبری است که در این ارتباط، دمکرات ها انتقاداتی دارند.
درباره ی مواجهه ی ایران و آمریکا هم نکاتی وجود دارد؛ مانند تقابل های ژئوپلیتیکی، چگونگی کیفیت رقابت در عرصه ی بین المللی، چگونگی دشمنی هایی که آمریکا به شکل تاریخی از خود نسبت به مردم ایران، قبل و بعد از انقلاب اسلامی بروز داده است و… البته گاهی در برخی محورها، صحبت هایی بین دو طرف شکل گرفته است، مانند موضوع عراق که در گذشته مذاکراتی بین طرفین برگزار شده است.
به هر حال، سؤال اصلی این است که منظور از مذاکره چیست؟ در مذاکره، طرفین راجع به چه موضوعی صحبت خواهند کرد؟ آیا این موضوع در قالب چانه زنی یک معامله ی بزرگ و حل مسائل خواهد بود یا اینکه حول موضوعی مشخص، منهای دیگر شاخص ها و موضوعاتی که امکان دارد رودرروی هم قرار داشته باشند خواهد بود؟
نکته ی مهم دیگر این است که مفهوم مذاکره، چگونگی نگاه و حتی انتظارات از مذاکره، در مفهوم عمیق نظری طرفین، به معنای میزان برداشت هایی که از اهمیت دیپلماسی دارند، کاملاً متفاوت است. پس ما نمی توانیم خیلی کلی بگوییم که ایران و آمریکا می خواهند وارد مذاکره شوند. این موضوع باید کاملاً جزء و خُرد شود تا بتوان بر اساس یک تاروپود مشخص راجع به آن قضاوت کرد.
هدف و انتظار از مذاکره نیز وجه مهمی از فرآیند مذاکره است که نباید به آن بی توجه بود. آیا طرفین به دنبال تسویه حساب، رابطه ی مقدماتی، پایان یک دشمنی یا امتداد مخلوطی از آینده و گذشته هستند؟ این ها سؤالاتی است که باید پاسخ آن ها را در چارچوب نظام احتمالات جست وجو کرد.
اخیراً هم دولت آمریکا مجدداً درخواست مذاکره با ایران را مطرح کرده است. این درخواست جدید نیست. قبلاً هم آن ها از مسیرهای مختلفی این پیغام را فرستاده بودند. در همین راستا و یک روز قبل از این اعلام رسمی، روسیه اعلام کرد که ما با مذاکره ی بین ایران و آمریکا مخالف نیستیم، ولی می خواهیم این مذاکرات به صورت شفاف انجام شود و علیه منافع روسیه نباشد.
روسیه این موضع را قبل از ورود به آلماتی اتخاذ کرد که ممکن است به دلیل تسلط اطلاعاتی در حوزه ی آمریکا و اطلاع از تصمیم مقامات آمریکایی باشد. آن ها این نگرانی را دارند که این احتمال وجود دارد مذاکرات احتمالی تاکتیکی ایران و آمریکا تبدیل به مذاکرات راهبردی شود. البته این ابهام روسی متعلق به ضمیر خودشان است؛ ولی آن چیزی که در حوزه ی ملی ما مطرح شده، مواضعی است که به طور مشخص مقام معظم رهبری ترسیم و سمت وسوی آن را مشخص کردند و طرف غربی و همچنین ۱+۵ باید به دقت سخنرانی های اخیر ایشان را مورد ارزیابی قرار دهند.
با در نظر داشتن رقابت های راهبردی طرفین در عرصه های منطقه ای و فرامنطقه ای و از سوی دیگر، فرمایشات مقام معظم رهبری در ارتباط با اضطرار آمریکا برای مذاکره، این سؤال پیش می آید که ایالات متحده چه اصرار و اضطراری برای گفت وگو یا مذاکره با ایران دارد؟ به تعبیر دیگر، کشاندن ایران به پای میز مذاکره (دوجانبه یا چند جانبه) چه دستاوردی برای آمریکا خواهد داشت و این اضطرار از چه ناحیه ای نشئت می گیرد؟
این اضطرار تابع وضعیت بزرگ تری است که آن وضعیت، به برداشت جدید نخبگان قدرت در آمریکا مربوط می شود. بخشی از بدنه ی نخبگانی این کشور، در بررسی و مطالعه ی چگونگی حضور و نفوذ و قدرت آمریکا بعد از جنگ سرد، به این نتیجه رسیده اند که عصر تک قطبی به سر آمده است و صعود سیاست های آمریکا، که از ۱۹۴۵ آغاز شد، اینک به سرعت در حال افول است.
آمریکا امروز دچار بحران هایی است که الزاماً ناشی از چگونگی تحلیل سنتی از درون آمریکا نیست، بلکه بخشی از آن به افزایش واقع گرایی از بیرون و قدرت رقابت در حوزه ی اقتصادی و برخی از چالش های سیاست خارجی برمی گردد. به همین خاطر، دولت دمکرات این کشور سعی می کند سیاست خلاصی از کهنه شدن زخم های سیاست خارجی آمریکا را دنبال کند. در نتیجه، ناچار خواهد بود این سیاست را ترمیم و چشم اندازی جدید تعریف کند؛ چشم اندازی که ارتباطی مستقیم با چگونگی تحلیل از شبکه ی جدید قدرت در جهان، چگونگی معمای بازی ها و اصطلاحات دولت آمریکا در اتخاذ سیاست منطقه ای، مخصوصاً در خاورمیانه و به معنی عمیق، از جنوب غرب آسیا تا مدیترانه دارد.
به همین خاطر، آمریکا در دوره ی جدید، وارد جنگ های پرهزینه نمی شود. پدیده ی لیبی یا چگونگی هماوردسازی با فرانسه در مالی، در این چارچوب تعریف می شود. همچنین آمریکا در موضوع سوریه درک می کند که اگر بخواهد وارد چالش جدیدی شود، نبردی پرهزینه برای خود و ناتو تولید کرده است؛ چرا که با توجه به مواضع روسیه، چین و حتی کشورهای منطقه مثل لبنان، عراق و ایران، پیرامون موضوع دخالت نظامی غرب در سوریه می داند که این رویارویی دیگر جنگی دوجانبه نیست، بلکه می تواند منطقه را در بر گیرد. برای همین، از سناریوی حمله ی نظامی سیستمی به این کشور حمایت نکرده است و تلاش می کند بر اساس نبرد نامتقارن و نیابتی یا تحریم هایی که متصل به سیاست اصلی شان است، کم هزینگی جدیدی را ایجاد کند.
در ابعاد راهبردی چنین به نظر می رسد که در شرایط موجود، آمریکایی ها تصمیماتی را اتخاذ کرده اند. یکی از این تصمیم ها، تمرکز جدید و قوی بر شرق آسیا و مخصوصاً چین است؛ نکته ای که به نوع تلقی آمریکا از چین مبتنی بر تهدید بودن، رقیب بودن یا دشمن بودن آن نشئت می گیرد. از سوی دیگر، با توجه به تغییر نیازمندی آمریکا به انرژی و بروز برخی تغییرات در حوزه ی فناوری های جدید، مانند شیوه های استخراج و بهره گیری از تولیدات فسیلی، آن ها تلاش خواهند کرد که تا قبل از ۲۰۱۷ خود را تبدیل به یکی از بزرگ ترین تولیدکنندگان نفت کنند. به همین خاطر، میزان اتکای آمریکا به خاورمیانه، به عنوان منبع انرژی، تا حدودی تغییر می کند؛ یعنی آمریکایی ها بیشتر تلاش خود در خاورمیانه را نه بر اساس نیاز اقتصادی، بلکه به کنترل رقبا معطوف خواهند کرد.
با توجه به نیازمندی چین در حوزه ی انرژی، رزروسازی های جدید، تغییر الگوریتم انرژی و همچنین اتخاذ سیاست متنوع در حوزه های نفت، گاز، انرژی هسته ای و انرژی های نوین، آن ها به دنبال تجمیع منابع هستند. ابعاد سیاستی که چین اعمال می کند و اشتهایی که چین برای جذب منابع انرژی دارد نشان می دهد که این کشور کماکان تا ۲۰۲۰ در قدرت باقی خواهد بود و آمریکایی ها سعی می کنند که مرکز ثقل کنترل منابع قدرت اقتصادی را در دست داشته باشند.
از سوی دیگر، روسیه تلاش می کند تا از مفهوم انرژی، قدرت بسازد. در نتیجه، پوتین در دو محور فعالیت های گسترده ای را شروع کرده است:
الف) رهبری انرژی در جهان با توجه به ادراکی که از معماری امنیتی روابط روسیه و غرب، مخصوصاً اروپا و تلاش برای رهبری انرژی در اروپا دارد.
ب) ورود به پروژه ی یورو آسیا
در این چارچوب، روسیه تلاش می کند هم زمان با بحث ایده ی یورو آسیا و پیوندسازی با رهبری انرژی، قدرت افزایی جدیدی را ایجاد کند. از این منظر، آمریکا سعی می کند بحث مهار قدرت های رقیب خود را با تغییر ترکیب بازی با محوریت انرژی رقم بزند. بنابراین آمریکا سعی می کند نوع نیازمندی های ژئوپلیتیک خود را در زمینه ی انرژی، با نوآوری در این عرصه، تغییر دهد.
از سوی دیگر، این کشور با شکست های مختلفی در حوزه های ژئوپلیتیک مواجه شده است؛ چرا که بعد از آغاز تحولات در منطقه و بروز بیداری اسلامی، خیلی از دولت هایی که به طور رسمی در سبد طرفداری از آمریکا قرار داشتند، ساقط شدند و در حال ورود به مرحله ای جدید هستند که البته هنوز کاملاً سرنوشت شان مشخص نشده است. کشورهایی مثل مصر، تونس، یمن و… از این قبیل هستند.
علاوه بر این، آمریکا علی رغم فشارهای ژئوپلیتیکی که در عراق و افغانستان ایجاد کرد، سعی داشت به صورت « نعلی» ژئوپلیتیک ایران را دور بزند، ولی نتوانست به اهداف اصلی خود دست پیدا کند. با توجه به این مسائل، امروزه می بینیم که آمریکا تلاش می کند با سناریوها و تعاریف جدیدی، سازوکار کم هزینه سازی حوزه ی نظامی را دنبال کند. بنابراین اتفاق جدیدی که می افتد این است که شاکله و چگونگی اولویت های آمریکا در منطقه در حال تغییر است. به همین دلیل، در این حوزه، بحث چندضلعی شدن سیاست خارجی آمریکا در منطقه اهمیتی فراوان دارد. در همین راستا، شاهد مشارکت موردی آمریکا در پروژه هایی با عربستان و ترکیه و ادامه ی همکاری های سنتی این کشور با اسرائیل هستیم.
در این میان، جایگاه ژئوپلیتیک، توانایی بازدارندگی و قدرت نامتقارن ایران و از سوی دیگر، افزایش شعاع امنیتی ایران وضعیتی را ایجاد کرده است که این کشور بتواند تعاریفی جدید خلق کند و بهره وری و بازدهی جدیدی از منافع خودش ارائه دهد. بنابراین با توجه به عرصه ها و ضرورت های جدید و چگونگی تعریف از رقابت و لازمه ی پر کردن خلأها و نیازها، تعامل با ایران در دیپلماسی آمریکا اهمیتی بیشتر پیدا کرده است.
این تحلیل برآمده از استغنا یا بر اساس نوعی خودبزرگ بینی از جایگاه ایران نیست، بلکه مبتنی بر همان معیارها و شاخص ها و نظام تحلیلی است که خود آمریکایی ها بر اساس آن ها دست به تحلیل می زنند. البته طبیعتاً ایران به مذاکرات و پیشنهادات در این خصوص، از دریچه ی انتقادی می نگرد؛ چرا که آمریکا نگاهی ابزاری به مذاکرات دارد و در واقع از این طریق می خواهد، در آینده، سازوکاری جدید را تعریف کند. مقام معظم رهبری نیز در صحبت های خود اشاره کردند که آمریکا باید گذشته ی خود را جبران کند و هر گونه ورود به عرصه ی جدید، منوط به جبران گذشته است.
در واقع این مسئله به نوعی پیش شرط جمهوری اسلامی برای مذاکره است؟
نمی توان دقیقاً این موضوع را پیش شرط قلمداد کرد، چون مستقیماً از این واژه استفاده نشده است. اینکه طرف مقابل می تواند این تلقی را داشته باشد، بحث دیگری است که به خود آن ها برمی گردد؛ ولی آنچه مشاهده می شود این است که به هر حال، اگر آمریکا بخواهد مسیری از اعتماد را ایجاد کند، باید گذشته اش را جبران کند. این موضوع الزاماً معطوف به رفتارهای آن ها در بعد از انقلاب اسلامی نیست، برخی از آدرس هایی که خود مقام معظم رهبری هم می دهند به سال های ۱۳۳۲ و موضوع کودتا برمی گردد. مجموعه ی این مسائل مطالبه ی تاریخی و ملی ایران از آمریکا را تشکیل می دهند.
همین امروز آمریکا بحث مذاکره را مطرح می کند، ولی هم زمان می گوید در بحرین، نیجریه، یمن و… گروهک های تروریستی وابسته به جمهوری اسلامی را کشف کرده است. در واقع آن ها قبل از پیشنهاد مذاکره، سعی می کنند یک جنگ روانی سیستماتیک تولید کنند تا فضا آلوده شود. این دو مسئله با یکدیگر در تناقض هستند و حداقل می توان گفت آمریکا تلاش می کند تا با یک دولت ضعیف، در شرایط ضعیف مذاکره کند. در واقع آمریکا تلاش می کند جمهوری اسلامی را در موضع انفعال قرار دهد و سپس وارد مذاکره شود. این موضوع در بحث هسته ای، با شدت دادن به تحریم ها و همچنین در عرصه ی ژئوپلیتیک، با تهمت زدن به جمهوری اسلامی، خود را نشان می دهد. به همین خاطر، جدا از بحث جبران اشتباه، تصحیح رفتار این کشور نیز مطرح است. تا زمانی که رفتارهای آمریکا در این زمینه ها اصلاح نشود، آسان کردن ادبیات و پیشنهاد مذاکره ی مستقیم راه به جایی نخواهد برد، چون این دو با یکدیگر متناقض هستند.
با توجه به این موضوعات، یا آقای اوباما به این موضوع آگاه است یا اینکه دستگاه امنیتی آمریکا و وزارت خارجه ی این کشور از دو سناریوی متفاوت پیروی می کنند که به هر حال، با توجه به شرایط موجود، سؤالی جدید مطرح می شود که آیا نگاه به مذاکرات، بر اساس یک نیرنگ است یا مذاکره به عنوان راهروی جدیدی به سمت آینده تلقی می شود. این سؤالی است که آمریکا باید پاسخ آن را مشخص کند.
از یک طرف، آمریکایی ها راهبرد فشار مذاکره را در پیش می گیرند و از سویی دیگر، از لحاظ رسانه ای و دیپلماتیک، بحث مذاکره با ایران را مطرح می کنند. این تناقض آشکار در رفتار آمریکا و به تعبیر رهبری، رفتار غیرمنطقی آن ها، چطور قابل جبران است؟
وقتی می گوییم آمریکا، باید مشخص شود که منظور ما از آمریکا چیست؟ منظور دولت آمریکا، تیم جدید اوباما یا شاکله ی کل معنای قدرت در آمریکاست؟ وقتی آن ها بحث مذاکره را مطرح می کنند، آیا این تصمیم همه ی اجزای آمریکا، یعنی کنگره، شورای امنیت آمریکا، رئیس جمهور، کلوپ قدرت در این کشور و… است؟ آیا همه ی آن ها به این نتیجه رسیده اند؟ جدای از این، آیا این منطق مذاکرات، که در واقع می خواهند شرایط را به ایران تحمیل کنند، اصلاً قابل قبول است؟
اصلاً ما کاری به دولت نداریم. اگر از هر ایرانی سؤال کنید وارد مذاکره ای که معنای تسلیم طلبانه داشته باشد می شوند یا خیر، قطعاً هیچ کس چنین چیزی را نمی پذیرد. در واقع آن معنایی که فرهنگ ایران اسلامی از منطق مذاکرات دارد با تعریفی که غرب از منطق مذاکرات دارد کاملاً متفاوت است.
در خود غرب مکاتب مختلف مذاکراتی، از لحاظ تکنیکی و تاکتیکی، وجود دارد. برای مثال، مکتب انگلیسی با مکتب فرانسوی یا مکتب آمریکایی تفاوت دارد. اساساً رویکرد آن ها به بهره گیری از مذاکرات متفاوت است. برای مثال، ممکن است پراگماتیسم یا عمل گرایی در نگاه آمریکایی ها نسبت به نگاه انگلیسی ها پررنگ تر باشد و در مجموع، می توان گفت در بحث منطق مذاکراتی، بحث های خیلی متفاوتی جاری است.
برای مثال، نگاه آمریکا به روان شناسی اطلاعات، قضاوت تحلیلی یا چگونگی بازی با فرضیه ی رقیب، کاملاً متفاوت از دیگران است. در خود آمریکا هم مکاتب مختلفی آموزش داده می شود. مثلاً مکتب « شرمان کنت» از دوران جنگ سرد به عنوان بخشی از پایه گذاری نظام تحلیل و بررسی مطرح شد و تا امروز با تغییراتی ادامه دارد. همچنین وقتی وارد بحث چگونگی شیوه های آموزشی مذاکرات در دستگاه امنیتی آمریکا می شوید، چگونگی تحلیل اطلاعات در مدرسه فلش مطرح است و همچنین اینکه چگونه می توان از ورود به وهم حریف و رقیب، فهم او را مدیریت کرد.
بحث این است که در حال حاضر، آمریکا بر اساس کدام پشتوانه، منطق مذاکرات خودش را شکل می دهد؛ آیا این کشور همچنان بر اساس رویکرد منافع محوری عمل می کند؟ تغییر رویکرد داده است یا اینکه می خواهد از مذاکرات در جهت اجماع سازی علیه ایران استفاده کند؟ این موضوع چیزی است که در گفته های خودشان وجود دارد. آن ها گفته اند ما از سیستم مذاکره استفاده کردیم برای اینکه نشان دهیم ایران در نظام بین الملل خواهان تعامل نیست و بدین وسیله فضاسازی و اجماع جدیدی را به وجود آوریم.
در این رابطه، موضوعات مختلفی وجود دارد؛ موضوع هسته ای، نظام منطقه ای، رفتار ضدحقوقی آمریکا و تلاش این کشور برای تغییر نفرتی که نسبت به رفتار آمریکا در صحنه ی منطقه ای وجود دارد. حمله ی هواپیماهای بی سرنشین آمریکایی به اندازه ای تنفربرانگیز است که امروزه خود سناتورهای آمریکایی به عنوان معترض ظاهر می شوند. در همین رابطه، آقای جان کری اعلام می کند که سیاست خارجی آمریکا نباید با هواپیماهای بدون سرنشین معرفی شود، بلکه آمریکا باید بر اساس ارزش ها و ادبیات دمکراتیکش معرفی شود.
در واقع سیاست خارجی آمریکا باعث شده است واکنش خصمانه و تنفر برانگیزی در حوزه های اجتماعی و مردمی، در مناطق مختلف، علیه این کشور شکل بگیرد. به همین دلیل، آن ها سعی می کنند از نهادینه شدن این واکنش طبیعی جلوگیری کنند. از طرف دیگر، می بینیم که آن ها تلاش می کنند جایگاه ایران را در منطقه، مخدوش و مخرب نشان دهند و از آسیا تا آمریکای لاتین، در کنگره برای ایران لایحه سازی می کنند.
این ها بخشی از رفتار آمریکاست. هرچند حزب دمکرات، نسبت به جمهوری خواه ها، شرایط بهتری در سنا دارد؛ ولی در مجلس نمایندگان وضعیت متفاوت است. بنابراین موضوع ایران، هیچ وقت نباید اسیر بازی ها و رقابت های داخلی آمریکا شود و ایران اجازه نمی دهد موضوع مذاکره به ابزاری داخلی تبدیل شود و مورد سوءاستفاده قرار گیرد.
از سوی دیگر، در همین شرایط جدید، شاهدیم که برخی از رفتار های آمریکا در منطقه، در جهت ایجاد سایش و تزاحم بین همسایگان است. در واقع آن ها تلاش می کنند تا فضای منطقه را به سمتی ببرند که با مدیریت تضادها، برای منافع خودشان پارادایم سازی کنند. منطقه از چندین قرن گذشته با این شیوه آشناست و رفتار مشابه را از استعمارگران اروپایی دیده است.
به نظر می رسد آمریکا باید منطق مذاکره اش را بر اساس اصول بنیادین تغییر دهد، چون پدیده ی ایران، یک پدیده ی جاری و عمومی در فضای بین الملل نیست. در واقع جمهوری اسلامی جزء استثنائات ژئوپلیتیک جهان محسوب می شود. اگر به نظرات خیلی از اندیشمندان ژئوپلیتیک غرب هم مراجعه کنید، خواهید دید که آن ها نمی توانند موقعیت ژئوپلیتیک، تاریخ و توانمندی های ایران را نادیده بگیرند. کردزمن در این خصوص جملات راهبردی مهمی دارد. جایگاه ژئوپلیتیک ایران چیزی نیست که امروز بتوانند به سادگی از کنار آن عبور کنند.
ما معتقدیم آمریکایی ها در این حوزه وارد یک سری جنگ های نیابتی شده اند و سعی می کنند این جنگ ها را با گره زدن به برخی از وضعیت ها دنبال کنند؛ یعنی معنای خودشان را از نبرد نامتقارن تغییر داده اند. به همین خاطر می بینیم که آن ها حتی در زمینه ی آرایش نیروهای نظامی نیز حتی در حوزه ی خلیج فارس، تغییراتی را ایجاد کرده اند. از سویی دیگر، آن ها تلاش می کنند برخی از جریانات افراطی اهل سنت را بازتولید کنند و بعضی از تجربیات در حوزه ی آسیای غربی را در حوزه ی خاورمیانه و ضلع شرقی مدیترانه اجرا کنند. این موضوع را در پدیده ی سوریه به خوبی می توانیم ببینیم.
با توجه به این مسائل، منطق مذاکرات آمریکا هنوز از کفایت لازم و قابل اعتماد برخوردار نیست و آمریکا نیازمند این است که منطق مذاکرات خود را قابل اعتماد، اثبات پذیر و جبران کند و از استاندارد بهتری پیروی نماید.
محمد فرهاد کلینی کارشناس ارشد مسائل استراتژیک گفت وگویی در رابطه با مذاکره ایران و آمریکا انجام داده است که به شرح زیر است:
با توجه به بحث های مطرح شده ذیل عنوان مذاکره ی ایران و آمریکا، چه از سوی مقامات آمریکایی، نظیر آقای اوباما، معاون رئیس جمهور، سخن گوی وزارت خارجه یا دیگران و چه از طرف جمهوری اسلامی ایران، که مقام معظم رهبری در دو سخنرانی (دیدار با همافران و مردم آذربایجان) به شکل مبسوط وجوه مختلف آن را بررسی کردند، به طور کلی ماهیت مذاکره ی مستقیم بین دو کشور اولین سؤالی است که مطرح می شود.
قبل از ورود به پاسخ این سؤال، باید دید که جایگاه مذاکره درمواجهه ی دیپلماسی و معنای آن در شرایط فعلی و همچنین جایگاه آن در منطق و راهبرد سیاسی دو کشور چیست. به عبارت دیگر، باید دید هر کدام از طرفین، چگونه به این شاخص ها در اندیشه و منافع و ابزارها در عمل نگاه می کنند؟
دیپلماسی ابعاد مختلفی دارد که بخشی از آن در حوزه ی مذاکره راه پیدا می کند. این در حالی است که خود مذاکره اشکال متعددی دارد. معنای مذاکره در دیپلماسی به عنوان محیط و محلی برای گره گشایی و چانه زنی یا معطوف به فهرستی که منتج به نتایج مشخص بین طرفین شود، متفاوت است. مطالعه ی ادبیات و عملکرد دولت آمریکا نشان می دهد که این دولت سعی کرده است که از موضوع مذاکره به عنوان یک ابزار تاکتیکی استفاده کند. این نوع استفاده ی ابزاری به نگاه، چشم انداز، اهداف و انتظارات آمریکا مربوط می شود. آن چیزی که در قالب ۱+۵ مشاهده می شود از نوع چندجانبه معنا می شود.
آمریکا در این مسیر، فشار، مذاکره، تحریم و دوباره فشار و مذاکره را دنبال می کند و عملاً دیپلماسی آمریکا از جنس بازدارندگی در مذاکره و مهار در منطقه و جلوگیری از پیشرفت هسته ای ایران است. به تعبیر دیگر، آن ها به دنبال این امر هستند که چگونه می توان از طریق فروپاشی منطق حریف خود (به دست خودش) ، نوعی تغییر در شکل گیری اراده ی متقابل پدید آورد.
از سوی دیگر، این موضوع بارها مطرح شده است که رویکرد حقیقی آمریکا نسبت به ایران چیست؟ وقتی رویکرد به شکل تقابلی باشد، طبیعتاً پیامدهای آن نیز از همین رویکرد تبعیت خواهند کرد. مذاکره در این معنا، با در نظر داشتن تنوع تاکتیک، چه به صورت رسمی یا نیمه رسمی و دوجانبه یا چندجانبه به عنوان یک نقطه ی پرش یا تفاهم نیست؛ بلکه صرفاً جنبه ی سیاست ابلاغ پیدا می کند و در طی آن تلاش می شود نوعی عقب نشینی در حریف ایجاد گردد.
مقامات آمریکا در بحث چگونگی نحوه ی مواجهه با ایران، از واژگانی مانند Talk (صحبت کردن) یا Session (جلسه یا نشست) و یا Dialogue (گفت وگو) استفاده می کنند که طبیعتاً با مفهوم Negotiation (مذاکره) کاملاً متفاوت است.
آن ها استانداردی نزد خود تعریف کرده اند که قدرت ها فقط با قدرت ها « مذاکره» می کنند. در تمام ادبیات رسانه ای و دیپلماتیک غرب و حتی در خصوص مذاکرات و تعاملاتی که در قالب ۱+۵ شکل می گیرد، هیچ گاه آن ها از کلمه ی Negotiation در مورد ایران استفاده نمی کنند. در این معادله، وقتی قدرت ها با کشور دیگری که در حوزه ی قدرت قرار ندارد مواجه می شوند، می گویند که « گفت وگو» می کنیم. به همین خاطر، غرب علی رغم اینکه ادعا می کند در نحوه ی تعامل، شیوه ای دمکراتیک دارد، ولی در این خصوص کاملاً تحت عنوان ارزش استیلای غربی با ایران رو به رو می شود. هرچند که حاضر نیست این را به شکل پررنگ در دیپلماسی عمومی بیان کند، چرا که می تواند مانعی برای چگونگی اتصالش با محیط جدید بین المللی باشد؛ محیطی که در آن خاستگاه های جدیدی پدید آمده و این انتظارات حرکت به سمت چندجانبه گرایی را افزایش داده است و این موضع با دیگر قدرت های نوظهور چالش ایجاد می کند.
اگر از این منظر نگاه کنیم، متوجه می شویم که آن ها سعی می کنند شدت ادبیات رسانه ای پیرامون چگونگی تعاریفشان از ماهیت مذاکره را خیلی کم ر نگ جلوه بدهند. البته یادآور شوم که بنده به سؤال شما (ماهیت مذاکرات) از منظر دیپلماتیک پاسخ دادم و نخواستم وارد بحث ایدئولوژیک شوم که در آن صورت، باید به این سؤال پاسخ دهم که اساساً منطبق بر بنیادهای ایدئولوژیک، نوع نگاه تمدنی غرب به شرق و بالعکس چیست؟ یا اینکه چه کسانی به خاطر وجود منافعی، می خواهند این سایش و تقابل را دنبال کنند و سلطه ی غرب بر شرق را جلوه دهند؟
این مسئله هم صرفاً در ارتباط با انقلاب اسلامی نیست. هرچند انقلاب اسلامی به عنوان نظامی پویا سعی کرده است نقش پیش آهنگی در تغییر ادبیات غرب را دنبال کند، ولی می توان در لایه های پنهان، همین چگونگی اصطکاک منافع در چینش قدرت ها را دید. رفتارهایی که آمریکا نسبت به چین از خودش بروز می دهد یا الگوی رقابتی که بین روسیه و آمریکا وجود دارد، نمونه هایی از این دست هستند. در این حالت، به هر حال آمریکا مجبور می شود تعریف خود از هژمون را تغییر دهد و آن را به رهبری بر چندجانبه گرایی تبدیل کند.
اگر وارد مصادیق معاصر شویم، می توان به آخرین نشست اوباما با جمهوری خواهان بعد از انتخابات و تفاهم اصلی طرفین روی رهبری آمریکا در عرصه ی جهانی اشاره کرد که تقریباً نسبت به این موضوع تردیدی نداشتند. در این میان، بحث بر سر چگونگی اعمال رهبری است که در این ارتباط، دمکرات ها انتقاداتی دارند.
درباره ی مواجهه ی ایران و آمریکا هم نکاتی وجود دارد؛ مانند تقابل های ژئوپلیتیکی، چگونگی کیفیت رقابت در عرصه ی بین المللی، چگونگی دشمنی هایی که آمریکا به شکل تاریخی از خود نسبت به مردم ایران، قبل و بعد از انقلاب اسلامی بروز داده است و… البته گاهی در برخی محورها، صحبت هایی بین دو طرف شکل گرفته است، مانند موضوع عراق که در گذشته مذاکراتی بین طرفین برگزار شده است.
به هر حال، سؤال اصلی این است که منظور از مذاکره چیست؟ در مذاکره، طرفین راجع به چه موضوعی صحبت خواهند کرد؟ آیا این موضوع در قالب چانه زنی یک معامله ی بزرگ و حل مسائل خواهد بود یا اینکه حول موضوعی مشخص، منهای دیگر شاخص ها و موضوعاتی که امکان دارد رودرروی هم قرار داشته باشند خواهد بود؟
نکته ی مهم دیگر این است که مفهوم مذاکره، چگونگی نگاه و حتی انتظارات از مذاکره، در مفهوم عمیق نظری طرفین، به معنای میزان برداشت هایی که از اهمیت دیپلماسی دارند، کاملاً متفاوت است. پس ما نمی توانیم خیلی کلی بگوییم که ایران و آمریکا می خواهند وارد مذاکره شوند. این موضوع باید کاملاً جزء و خُرد شود تا بتوان بر اساس یک تاروپود مشخص راجع به آن قضاوت کرد.
هدف و انتظار از مذاکره نیز وجه مهمی از فرآیند مذاکره است که نباید به آن بی توجه بود. آیا طرفین به دنبال تسویه حساب، رابطه ی مقدماتی، پایان یک دشمنی یا امتداد مخلوطی از آینده و گذشته هستند؟ این ها سؤالاتی است که باید پاسخ آن ها را در چارچوب نظام احتمالات جست وجو کرد.
اخیراً هم دولت آمریکا مجدداً درخواست مذاکره با ایران را مطرح کرده است. این درخواست جدید نیست. قبلاً هم آن ها از مسیرهای مختلفی این پیغام را فرستاده بودند. در همین راستا و یک روز قبل از این اعلام رسمی، روسیه اعلام کرد که ما با مذاکره ی بین ایران و آمریکا مخالف نیستیم، ولی می خواهیم این مذاکرات به صورت شفاف انجام شود و علیه منافع روسیه نباشد.
روسیه این موضع را قبل از ورود به آلماتی اتخاذ کرد که ممکن است به دلیل تسلط اطلاعاتی در حوزه ی آمریکا و اطلاع از تصمیم مقامات آمریکایی باشد. آن ها این نگرانی را دارند که این احتمال وجود دارد مذاکرات احتمالی تاکتیکی ایران و آمریکا تبدیل به مذاکرات راهبردی شود. البته این ابهام روسی متعلق به ضمیر خودشان است؛ ولی آن چیزی که در حوزه ی ملی ما مطرح شده، مواضعی است که به طور مشخص مقام معظم رهبری ترسیم و سمت وسوی آن را مشخص کردند و طرف غربی و همچنین ۱+۵ باید به دقت سخنرانی های اخیر ایشان را مورد ارزیابی قرار دهند.
با در نظر داشتن رقابت های راهبردی طرفین در عرصه های منطقه ای و فرامنطقه ای و از سوی دیگر، فرمایشات مقام معظم رهبری در ارتباط با اضطرار آمریکا برای مذاکره، این سؤال پیش می آید که ایالات متحده چه اصرار و اضطراری برای گفت وگو یا مذاکره با ایران دارد؟ به تعبیر دیگر، کشاندن ایران به پای میز مذاکره (دوجانبه یا چند جانبه) چه دستاوردی برای آمریکا خواهد داشت و این اضطرار از چه ناحیه ای نشئت می گیرد؟
این اضطرار تابع وضعیت بزرگ تری است که آن وضعیت، به برداشت جدید نخبگان قدرت در آمریکا مربوط می شود. بخشی از بدنه ی نخبگانی این کشور، در بررسی و مطالعه ی چگونگی حضور و نفوذ و قدرت آمریکا بعد از جنگ سرد، به این نتیجه رسیده اند که عصر تک قطبی به سر آمده است و صعود سیاست های آمریکا، که از ۱۹۴۵ آغاز شد، اینک به سرعت در حال افول است.
آمریکا امروز دچار بحران هایی است که الزاماً ناشی از چگونگی تحلیل سنتی از درون آمریکا نیست، بلکه بخشی از آن به افزایش واقع گرایی از بیرون و قدرت رقابت در حوزه ی اقتصادی و برخی از چالش های سیاست خارجی برمی گردد. به همین خاطر، دولت دمکرات این کشور سعی می کند سیاست خلاصی از کهنه شدن زخم های سیاست خارجی آمریکا را دنبال کند. در نتیجه، ناچار خواهد بود این سیاست را ترمیم و چشم اندازی جدید تعریف کند؛ چشم اندازی که ارتباطی مستقیم با چگونگی تحلیل از شبکه ی جدید قدرت در جهان، چگونگی معمای بازی ها و اصطلاحات دولت آمریکا در اتخاذ سیاست منطقه ای، مخصوصاً در خاورمیانه و به معنی عمیق، از جنوب غرب آسیا تا مدیترانه دارد.
به همین خاطر، آمریکا در دوره ی جدید، وارد جنگ های پرهزینه نمی شود. پدیده ی لیبی یا چگونگی هماوردسازی با فرانسه در مالی، در این چارچوب تعریف می شود. همچنین آمریکا در موضوع سوریه درک می کند که اگر بخواهد وارد چالش جدیدی شود، نبردی پرهزینه برای خود و ناتو تولید کرده است؛ چرا که با توجه به مواضع روسیه، چین و حتی کشورهای منطقه مثل لبنان، عراق و ایران، پیرامون موضوع دخالت نظامی غرب در سوریه می داند که این رویارویی دیگر جنگی دوجانبه نیست، بلکه می تواند منطقه را در بر گیرد. برای همین، از سناریوی حمله ی نظامی سیستمی به این کشور حمایت نکرده است و تلاش می کند بر اساس نبرد نامتقارن و نیابتی یا تحریم هایی که متصل به سیاست اصلی شان است، کم هزینگی جدیدی را ایجاد کند.
در ابعاد راهبردی چنین به نظر می رسد که در شرایط موجود، آمریکایی ها تصمیماتی را اتخاذ کرده اند. یکی از این تصمیم ها، تمرکز جدید و قوی بر شرق آسیا و مخصوصاً چین است؛ نکته ای که به نوع تلقی آمریکا از چین مبتنی بر تهدید بودن، رقیب بودن یا دشمن بودن آن نشئت می گیرد. از سوی دیگر، با توجه به تغییر نیازمندی آمریکا به انرژی و بروز برخی تغییرات در حوزه ی فناوری های جدید، مانند شیوه های استخراج و بهره گیری از تولیدات فسیلی، آن ها تلاش خواهند کرد که تا قبل از ۲۰۱۷ خود را تبدیل به یکی از بزرگ ترین تولیدکنندگان نفت کنند. به همین خاطر، میزان اتکای آمریکا به خاورمیانه، به عنوان منبع انرژی، تا حدودی تغییر می کند؛ یعنی آمریکایی ها بیشتر تلاش خود در خاورمیانه را نه بر اساس نیاز اقتصادی، بلکه به کنترل رقبا معطوف خواهند کرد.
با توجه به نیازمندی چین در حوزه ی انرژی، رزروسازی های جدید، تغییر الگوریتم انرژی و همچنین اتخاذ سیاست متنوع در حوزه های نفت، گاز، انرژی هسته ای و انرژی های نوین، آن ها به دنبال تجمیع منابع هستند. ابعاد سیاستی که چین اعمال می کند و اشتهایی که چین برای جذب منابع انرژی دارد نشان می دهد که این کشور کماکان تا ۲۰۲۰ در قدرت باقی خواهد بود و آمریکایی ها سعی می کنند که مرکز ثقل کنترل منابع قدرت اقتصادی را در دست داشته باشند.
از سوی دیگر، روسیه تلاش می کند تا از مفهوم انرژی، قدرت بسازد. در نتیجه، پوتین در دو محور فعالیت های گسترده ای را شروع کرده است:
الف) رهبری انرژی در جهان با توجه به ادراکی که از معماری امنیتی روابط روسیه و غرب، مخصوصاً اروپا و تلاش برای رهبری انرژی در اروپا دارد.
ب) ورود به پروژه ی یورو آسیا
در این چارچوب، روسیه تلاش می کند هم زمان با بحث ایده ی یورو آسیا و پیوندسازی با رهبری انرژی، قدرت افزایی جدیدی را ایجاد کند. از این منظر، آمریکا سعی می کند بحث مهار قدرت های رقیب خود را با تغییر ترکیب بازی با محوریت انرژی رقم بزند. بنابراین آمریکا سعی می کند نوع نیازمندی های ژئوپلیتیک خود را در زمینه ی انرژی، با نوآوری در این عرصه، تغییر دهد.
از سوی دیگر، این کشور با شکست های مختلفی در حوزه های ژئوپلیتیک مواجه شده است؛ چرا که بعد از آغاز تحولات در منطقه و بروز بیداری اسلامی، خیلی از دولت هایی که به طور رسمی در سبد طرفداری از آمریکا قرار داشتند، ساقط شدند و در حال ورود به مرحله ای جدید هستند که البته هنوز کاملاً سرنوشت شان مشخص نشده است. کشورهایی مثل مصر، تونس، یمن و… از این قبیل هستند.
علاوه بر این، آمریکا علی رغم فشارهای ژئوپلیتیکی که در عراق و افغانستان ایجاد کرد، سعی داشت به صورت « نعلی» ژئوپلیتیک ایران را دور بزند، ولی نتوانست به اهداف اصلی خود دست پیدا کند. با توجه به این مسائل، امروزه می بینیم که آمریکا تلاش می کند با سناریوها و تعاریف جدیدی، سازوکار کم هزینه سازی حوزه ی نظامی را دنبال کند. بنابراین اتفاق جدیدی که می افتد این است که شاکله و چگونگی اولویت های آمریکا در منطقه در حال تغییر است. به همین دلیل، در این حوزه، بحث چندضلعی شدن سیاست خارجی آمریکا در منطقه اهمیتی فراوان دارد. در همین راستا، شاهد مشارکت موردی آمریکا در پروژه هایی با عربستان و ترکیه و ادامه ی همکاری های سنتی این کشور با اسرائیل هستیم.
در این میان، جایگاه ژئوپلیتیک، توانایی بازدارندگی و قدرت نامتقارن ایران و از سوی دیگر، افزایش شعاع امنیتی ایران وضعیتی را ایجاد کرده است که این کشور بتواند تعاریفی جدید خلق کند و بهره وری و بازدهی جدیدی از منافع خودش ارائه دهد. بنابراین با توجه به عرصه ها و ضرورت های جدید و چگونگی تعریف از رقابت و لازمه ی پر کردن خلأها و نیازها، تعامل با ایران در دیپلماسی آمریکا اهمیتی بیشتر پیدا کرده است.
این تحلیل برآمده از استغنا یا بر اساس نوعی خودبزرگ بینی از جایگاه ایران نیست، بلکه مبتنی بر همان معیارها و شاخص ها و نظام تحلیلی است که خود آمریکایی ها بر اساس آن ها دست به تحلیل می زنند. البته طبیعتاً ایران به مذاکرات و پیشنهادات در این خصوص، از دریچه ی انتقادی می نگرد؛ چرا که آمریکا نگاهی ابزاری به مذاکرات دارد و در واقع از این طریق می خواهد، در آینده، سازوکاری جدید را تعریف کند. مقام معظم رهبری نیز در صحبت های خود اشاره کردند که آمریکا باید گذشته ی خود را جبران کند و هر گونه ورود به عرصه ی جدید، منوط به جبران گذشته است.
در واقع این مسئله به نوعی پیش شرط جمهوری اسلامی برای مذاکره است؟
نمی توان دقیقاً این موضوع را پیش شرط قلمداد کرد، چون مستقیماً از این واژه استفاده نشده است. اینکه طرف مقابل می تواند این تلقی را داشته باشد، بحث دیگری است که به خود آن ها برمی گردد؛ ولی آنچه مشاهده می شود این است که به هر حال، اگر آمریکا بخواهد مسیری از اعتماد را ایجاد کند، باید گذشته اش را جبران کند. این موضوع الزاماً معطوف به رفتارهای آن ها در بعد از انقلاب اسلامی نیست، برخی از آدرس هایی که خود مقام معظم رهبری هم می دهند به سال های ۱۳۳۲ و موضوع کودتا برمی گردد. مجموعه ی این مسائل مطالبه ی تاریخی و ملی ایران از آمریکا را تشکیل می دهند.
همین امروز آمریکا بحث مذاکره را مطرح می کند، ولی هم زمان می گوید در بحرین، نیجریه، یمن و… گروهک های تروریستی وابسته به جمهوری اسلامی را کشف کرده است. در واقع آن ها قبل از پیشنهاد مذاکره، سعی می کنند یک جنگ روانی سیستماتیک تولید کنند تا فضا آلوده شود. این دو مسئله با یکدیگر در تناقض هستند و حداقل می توان گفت آمریکا تلاش می کند تا با یک دولت ضعیف، در شرایط ضعیف مذاکره کند. در واقع آمریکا تلاش می کند جمهوری اسلامی را در موضع انفعال قرار دهد و سپس وارد مذاکره شود. این موضوع در بحث هسته ای، با شدت دادن به تحریم ها و همچنین در عرصه ی ژئوپلیتیک، با تهمت زدن به جمهوری اسلامی، خود را نشان می دهد. به همین خاطر، جدا از بحث جبران اشتباه، تصحیح رفتار این کشور نیز مطرح است. تا زمانی که رفتارهای آمریکا در این زمینه ها اصلاح نشود، آسان کردن ادبیات و پیشنهاد مذاکره ی مستقیم راه به جایی نخواهد برد، چون این دو با یکدیگر متناقض هستند.
با توجه به این موضوعات، یا آقای اوباما به این موضوع آگاه است یا اینکه دستگاه امنیتی آمریکا و وزارت خارجه ی این کشور از دو سناریوی متفاوت پیروی می کنند که به هر حال، با توجه به شرایط موجود، سؤالی جدید مطرح می شود که آیا نگاه به مذاکرات، بر اساس یک نیرنگ است یا مذاکره به عنوان راهروی جدیدی به سمت آینده تلقی می شود. این سؤالی است که آمریکا باید پاسخ آن را مشخص کند.
از یک طرف، آمریکایی ها راهبرد فشار مذاکره را در پیش می گیرند و از سویی دیگر، از لحاظ رسانه ای و دیپلماتیک، بحث مذاکره با ایران را مطرح می کنند. این تناقض آشکار در رفتار آمریکا و به تعبیر رهبری، رفتار غیرمنطقی آن ها، چطور قابل جبران است؟
وقتی می گوییم آمریکا، باید مشخص شود که منظور ما از آمریکا چیست؟ منظور دولت آمریکا، تیم جدید اوباما یا شاکله ی کل معنای قدرت در آمریکاست؟ وقتی آن ها بحث مذاکره را مطرح می کنند، آیا این تصمیم همه ی اجزای آمریکا، یعنی کنگره، شورای امنیت آمریکا، رئیس جمهور، کلوپ قدرت در این کشور و… است؟ آیا همه ی آن ها به این نتیجه رسیده اند؟ جدای از این، آیا این منطق مذاکرات، که در واقع می خواهند شرایط را به ایران تحمیل کنند، اصلاً قابل قبول است؟
اصلاً ما کاری به دولت نداریم. اگر از هر ایرانی سؤال کنید وارد مذاکره ای که معنای تسلیم طلبانه داشته باشد می شوند یا خیر، قطعاً هیچ کس چنین چیزی را نمی پذیرد. در واقع آن معنایی که فرهنگ ایران اسلامی از منطق مذاکرات دارد با تعریفی که غرب از منطق مذاکرات دارد کاملاً متفاوت است.
در خود غرب مکاتب مختلف مذاکراتی، از لحاظ تکنیکی و تاکتیکی، وجود دارد. برای مثال، مکتب انگلیسی با مکتب فرانسوی یا مکتب آمریکایی تفاوت دارد. اساساً رویکرد آن ها به بهره گیری از مذاکرات متفاوت است. برای مثال، ممکن است پراگماتیسم یا عمل گرایی در نگاه آمریکایی ها نسبت به نگاه انگلیسی ها پررنگ تر باشد و در مجموع، می توان گفت در بحث منطق مذاکراتی، بحث های خیلی متفاوتی جاری است.
برای مثال، نگاه آمریکا به روان شناسی اطلاعات، قضاوت تحلیلی یا چگونگی بازی با فرضیه ی رقیب، کاملاً متفاوت از دیگران است. در خود آمریکا هم مکاتب مختلفی آموزش داده می شود. مثلاً مکتب « شرمان کنت» از دوران جنگ سرد به عنوان بخشی از پایه گذاری نظام تحلیل و بررسی مطرح شد و تا امروز با تغییراتی ادامه دارد. همچنین وقتی وارد بحث چگونگی شیوه های آموزشی مذاکرات در دستگاه امنیتی آمریکا می شوید، چگونگی تحلیل اطلاعات در مدرسه فلش مطرح است و همچنین اینکه چگونه می توان از ورود به وهم حریف و رقیب، فهم او را مدیریت کرد.
بحث این است که در حال حاضر، آمریکا بر اساس کدام پشتوانه، منطق مذاکرات خودش را شکل می دهد؛ آیا این کشور همچنان بر اساس رویکرد منافع محوری عمل می کند؟ تغییر رویکرد داده است یا اینکه می خواهد از مذاکرات در جهت اجماع سازی علیه ایران استفاده کند؟ این موضوع چیزی است که در گفته های خودشان وجود دارد. آن ها گفته اند ما از سیستم مذاکره استفاده کردیم برای اینکه نشان دهیم ایران در نظام بین الملل خواهان تعامل نیست و بدین وسیله فضاسازی و اجماع جدیدی را به وجود آوریم.
در این رابطه، موضوعات مختلفی وجود دارد؛ موضوع هسته ای، نظام منطقه ای، رفتار ضدحقوقی آمریکا و تلاش این کشور برای تغییر نفرتی که نسبت به رفتار آمریکا در صحنه ی منطقه ای وجود دارد. حمله ی هواپیماهای بی سرنشین آمریکایی به اندازه ای تنفربرانگیز است که امروزه خود سناتورهای آمریکایی به عنوان معترض ظاهر می شوند. در همین رابطه، آقای جان کری اعلام می کند که سیاست خارجی آمریکا نباید با هواپیماهای بدون سرنشین معرفی شود، بلکه آمریکا باید بر اساس ارزش ها و ادبیات دمکراتیکش معرفی شود.
در واقع سیاست خارجی آمریکا باعث شده است واکنش خصمانه و تنفر برانگیزی در حوزه های اجتماعی و مردمی، در مناطق مختلف، علیه این کشور شکل بگیرد. به همین دلیل، آن ها سعی می کنند از نهادینه شدن این واکنش طبیعی جلوگیری کنند. از طرف دیگر، می بینیم که آن ها تلاش می کنند جایگاه ایران را در منطقه، مخدوش و مخرب نشان دهند و از آسیا تا آمریکای لاتین، در کنگره برای ایران لایحه سازی می کنند.
این ها بخشی از رفتار آمریکاست. هرچند حزب دمکرات، نسبت به جمهوری خواه ها، شرایط بهتری در سنا دارد؛ ولی در مجلس نمایندگان وضعیت متفاوت است. بنابراین موضوع ایران، هیچ وقت نباید اسیر بازی ها و رقابت های داخلی آمریکا شود و ایران اجازه نمی دهد موضوع مذاکره به ابزاری داخلی تبدیل شود و مورد سوءاستفاده قرار گیرد.
از سوی دیگر، در همین شرایط جدید، شاهدیم که برخی از رفتار های آمریکا در منطقه، در جهت ایجاد سایش و تزاحم بین همسایگان است. در واقع آن ها تلاش می کنند تا فضای منطقه را به سمتی ببرند که با مدیریت تضادها، برای منافع خودشان پارادایم سازی کنند. منطقه از چندین قرن گذشته با این شیوه آشناست و رفتار مشابه را از استعمارگران اروپایی دیده است.
به نظر می رسد آمریکا باید منطق مذاکره اش را بر اساس اصول بنیادین تغییر دهد، چون پدیده ی ایران، یک پدیده ی جاری و عمومی در فضای بین الملل نیست. در واقع جمهوری اسلامی جزء استثنائات ژئوپلیتیک جهان محسوب می شود. اگر به نظرات خیلی از اندیشمندان ژئوپلیتیک غرب هم مراجعه کنید، خواهید دید که آن ها نمی توانند موقعیت ژئوپلیتیک، تاریخ و توانمندی های ایران را نادیده بگیرند. کردزمن در این خصوص جملات راهبردی مهمی دارد. جایگاه ژئوپلیتیک ایران چیزی نیست که امروز بتوانند به سادگی از کنار آن عبور کنند.
ما معتقدیم آمریکایی ها در این حوزه وارد یک سری جنگ های نیابتی شده اند و سعی می کنند این جنگ ها را با گره زدن به برخی از وضعیت ها دنبال کنند؛ یعنی معنای خودشان را از نبرد نامتقارن تغییر داده اند. به همین خاطر می بینیم که آن ها حتی در زمینه ی آرایش نیروهای نظامی نیز حتی در حوزه ی خلیج فارس، تغییراتی را ایجاد کرده اند. از سویی دیگر، آن ها تلاش می کنند برخی از جریانات افراطی اهل سنت را بازتولید کنند و بعضی از تجربیات در حوزه ی آسیای غربی را در حوزه ی خاورمیانه و ضلع شرقی مدیترانه اجرا کنند. این موضوع را در پدیده ی سوریه به خوبی می توانیم ببینیم.
با توجه به این مسائل، منطق مذاکرات آمریکا هنوز از کفایت لازم و قابل اعتماد برخوردار نیست و آمریکا نیازمند این است که منطق مذاکرات خود را قابل اعتماد، اثبات پذیر و جبران کند و از استاندارد بهتری پیروی نماید.
