راهکاری برای حذف یارانه دهک های پر درآمد
یک استاد دانشگاه با اشاره به برنامه دولت برای اصلاح هدفمندی یارانه ها و حذف برخی دهک ها پیشنهاد کرد، نه درآمد افراد بلکه میزان مخارج آنها مبنای پرداخت یارانه و وحذف دهک های پُردرآمد قرار گیرد.
به گزارش افکارنیوز ، در روزهای اخیر که دوباره صحبت از حذف دهک های بالای درآمدی و اصلاح شیوه پرداخت یارانه نقدی در دولت در شنیده می شود، سؤالی که اذهان عمومی و کارشناسان را به خود مشغول می کند نحوه ی شناسایی این دهکها است؛ سؤالی که هنوز کارشناسان هم برای رسیدن به پاسخ آن به اجماع نرسیده اند. این در حالی است که برخی از نمایندگان مجلس اعلام کردند امکان شناسایی دهک های پُردرآمد وجود دارد، به شرطی که عزم دولت جدی باشد و از طرف دیگر، وزیر اقتصاد، شناسایی سه دهک در سه ماه را امکان پذیر نمی داند.
از این رو به سراغ دکتر محمد رحیم اسماعیلی یکی از اساتید اقتصاد دانشگاه آزاد رفته و در این زمینه با وی گفت وگو کردیم.
سوال: چگونه می توان دهک های پردرآمد را شناسایی کرد؟ آیا فقط باید درآمد و مالکیت را ملاک قرار داد یا موجودیِ افراد در بانک ها و نقدینگیِ آن ها به صورت سکه و دلار نیز معیار است؟
اسماعیلی: معمولاً در کشور ما، موضوع تعیین دهک ها، دهک های درآمدی، یا مبنای محاسبه ی ضریب جینی بر اساس دهک های مورد نظر، به طور واقعی محاسبه نمی شود؛ یعنی اگر بخواهیم بر اساس میزان درآمد و رشد جمعیتی، دهک ها را اندازه گیری کنیم و بر اساس دهک های مختلف، ضریب جینی را محاسبه کنیم و ببینیم که آیا توزیع درآمدها عادلانه است یا اگر بخواهیم در مورد پرداخت یارانه ها اقداماتی انجام دهیم، متأسفانه می بینیم که بخش های مختلف، در محاسبه ی دهک های درآمدی و محاسبه ی ضریب جینی، دقت عمل لازم را ندارند. بنابراین یک محقق برای محاسبه ی ضریب جینی، بیشتر از طریق مخارج اقدام می کند؛ یعنی مخارج یا هزینه ی زندگی افراد را از آن ها می پرسد. بر اساس مخارج است که به طور نسبی محاسبه ی ضریب جینی انجام می گیرد. البته دقت عمل محاسبه ی ضریب جینی از طریق مخارج، نسبت به محاسبه ی آن از طریق درآمدها، بیشتر است.
معمولاً در بعضی از کشورها که درآمد افراد، به دلیل دریافت مالیات های تعیین شده، کاملاً ثبت شده است، ضریب جینی را بر اساس درآمدها محاسبه می کنند. اما در کشوری مثل ایران که متأسفانه اطلاعات آماری آن بسیار بسیار ناقص است، برای محاسبه ی ضریب جینی، از مخارج استفاده می کنند.
بنابراین اگر دولت بخواهد چنین کاری انجام دهد، ابتدا باید تلاش کند هدفمندسازی یارانه ها را بر اساس مخارج افراد اصلاح کند، نه بر اساس درآمد آن ها زیرا افراد درآمدهای متعددی دارند.
سوال: چند سال پیش، قرار بود شناسایی دهک ها صورت بگیرد. اما این کار موفق نبود چرا؟
اسماعیلی: موضوع هدفمندسازی یارانه ها موضوعی بود که از سه یا چهار دولت قبل مطرح می شد، ولی به هر حال، شاید بتوان گفت نهایتاً آقای احمدی نژاد جرات اجرای آن را پیدا کرد. آن هم یک سال یا یک سال و نیم قبل از اتمام زمان ریاست ایشان صورت گرفت. اگر ایشان از همان ابتدای زمان ریاست جمهوری اقدام به این کار می کرد، مسلماً با معضلات اقتصادی روبه رو می شد و حتی ممکن بود انتخاب ایشان برای دور دوم به ثمر نمی نشست. مشکلاتی که حالا به وجود آمده نشان می دهد نحوه ی پرداخت غیرعلمی یارانه ها در زمان ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، معضلی را که شاید خود ایشان باید با آن روبه رو می شدند به دولت فعلی منتقل کرده است. مطمئناً برای دولت فعلی هم امکان پذیر نیست که بتواند در کوتاه مدت پرداخت یارانه ها را اصلاح کند و از طریق روش های علمی، تفاوت دهک ها را محاسبه کند و یارانه ها را پرداخت نماید، مگر اینکه همان اشتباه آقای احمدی نژاد را تکرار کند و مجبور شود که دائماً سیاست خود را در کوتاه مدت عوض کند که خود نشان دهنده ی ضعف مدیریت است و متأسفانه ممکن است در دولت فعلی هم به وجود آید.
سوال: یعنی به نظر رئیس جمهور قبلی اینکه به همه ی افراد مبلغ یکسانی پرداخت شود با عدالت سازگارتر است؟
اسماعیلی: هدفمندسازی یارانه ها، نه در زمان آقای احمدی نژاد و نه در حال حاضر که پرداخت می شود، علمی نیست؛ یعنی دقیقاً مشخص نیست که هدف از هدفمندسازی یارانه چه بوده است. مسلماً شاید مشخص و تعریف شده بود که در هر سال به همان نسبتی که یارانه پرداخت می شود قیمت سوخت انرژی افزایش پیدا کند. مثلاً قیمت برق و گاز سه برابر شود، آب دو برابر شود و نان هم دو برابر. ممکن است که همه ی این ها در برنامه ی آقای احمدی نژاد بوده باشد. مسئله اینجاست که آیا این روند در بلندمدت می توانست تولید را افزایش بدهد، به نحوی که با افزایش قیمت ها مواجه نشویم؟ مطمئناً زمان آقای احمدی نژاد چون مراحل انجام هدفمندسازی یارانه ها غیرعلمی بود، نه تنها تولید افزایش پیدا نکرد، بلکه هدفمندسازی یارانه ها نیز جز افزایش تورم نتیجه ی دیگری نداشت.
سوال: خیلی ها نظرشان این است که بهتر است یارانه ها به صورت نقدی پرداخت نشود و به جای آن، یارانه ها به بخش تولید اختصاص داده شود. به نظر شما، این حمایت باید به چه صورت باشد؟
اسماعیلی: این سؤال، سؤالی اساسی است. یعنی ۳۴ سال پیش، افرادی که هدفشان این بود که یارانه بدهند، بهتر بود تشخیص می دادند یارانه ی نقدی بهتر است یا غیرنقدی. مسلماً در کتاب های عادی اقتصادی نوشته شده است که معمولاً یارانه ی نقدی بهتر از غیرنقدی جواب می دهد. حالا چطور می شود که بعد از ۳۴ سال بیاییم و بگوییم ببخشید اشتباه بود؟ پس روی همین روال، بعد از ۳۴ سال تشخیص دادیم که یارانه ی نقدی بهتر از غیرنقدی است. حالا هم که داریم یارانه ی نقدی پرداخت می کنیم، هیچ اصول علمی اقتصادی را در نظر نگرفته ایم و نمی گیرم. این موضوع آن قدر بر اساس آزمون و خطا در حال انجام است که نه تنها ما و شما، بلکه افرادی که واقعاً مسلط به اوضاع اقتصادی کشور هستند هم نمی توانند پیش بینی کنند وضعیت نهایی یارانه ی نقدی و غیرنقدی چه می شود. شاید هدف اساسی این بوده است که تولید تقویت شود و بعد از اینکه تقویت شد، افزایش پیدا کند و جلوی روند افزایش قیمت ها گرفته شود.
متأسفانه کار دست کاردان، به معنی واقعی آن، نیست و اگر هم باشد، نمی شود انتظار داشت سیستم اقتصادی دولت آقای روحانی بتواند به گونه ای عمل کند که در کوتاه ترین مدت، نرخ تورم کاهش یابد و تولید افزایش پیدا کند و مواردی از این قبیل. نمی دانم این چه توقعی است که به مردم القا می کنند و آقای روحانی را مجبور می کنند که بگوید در کوتاه ترین مدت، مثلاً در صد روز آینده، نرخ تورم کاهش می یابد. این جز بیان سیاسی موضوع، چیز دیگری نیست و افکار عمومی را به سمتی هدایت می کند که متأسفانه در کوتاه مدت نتیجه ای جز گسترش بیشتر تشویش اذهان عمومی ندارد.
سوال: حذف سه دهک باعث تشویش در جامعه نمی شود؟
اسماعیلی: مطمئناً. خدمت تان عرض کردم که اگر این سه دهک به هر نحوی حذف شوند، باعث تشویش اذهان عمومی می شود. به نحوی بخش های خاصی زیر پای دولت را خالی می کنند و به همین دلیل، دولت باید بتواند منابع پرداخت یارانه ها را به طریقی، حداقل تا پایان امسال، تأمین کند. می دانم که دولت از نظر تأمین مالی واقعاً مشکلات زیادی دارد. البته واقعاً به این دولت می بالم، به این دلیل که با جرات توانسته است کاندیدای ریاست جمهوری شود و مشکلاتی را که از دولت قبلی باقی مانده است به دست بگیرد.
به همین دلیل فکر می کنم که بهتر است و مصلحت نظام نیز در این است که دولت تا انتهای امسال یا انتهای بودجه ی امسال به این دهک ها دست نزند و حتی صحبتش را هم نکند. بهتر است با روش های علمی و از طریق مخارج، دهک ها را محاسبه کند. دولت اصلاً نباید با فرم هایی که مردم پر کرده اند و به بخش هدفمندسازی داده اند کاری داشته باشد. خودشان باید یک بسیج همگانی تشکیل دهند و دهک ها را از طریق مخارج محاسبه کنند.
در صورت محاسبه، می توانند به صورت علمی سه دهک را حذف کنند تا منابع تأمین گردد و ان شاءالله مشکل بعدی اقتصادی ما حل شود. اما در حال حاضر، حتی حرف حذف سه دهک هم برازنده ی دولت نیست و باید حداقل تا انتهای سال ۹۲ یارانه ی این دهک ها پرداخت شود. در این مدت هم دولت باید حدود شش تا هفت ماه فرصت این را داشته باشد که دهک ها را محاسبه کند تا بتواند به طور علمی، سه دهک و شاید هم چهار دهک را حذف کند و پرداخت یارانه ها را ادامه بدهد.
سوال: شما چه راهکاری برای پوشش هزینه ها یارانه نقدی تا پایان امسال، پیشنهاد می دهید؟
اسماعیلی: من کاری به نحوه ی پوشش هزینه ها ندارم. مسلماً دولت مشکل دارد. صد در صد مشکل دارد و این فقط مختص یارانه ها نیست، بلکه دولت در مورد پرداخت پول آب و برق و بدهی به بانک ها و خیلی چیزها مشکل دارد. از آنجا که مشکلات واقعاً زیاد است، باید به دولت فرصت بدهیم. به هر نحوی که می شود باید این فرصت را به دولت بدهیم که بتواند کارهای مهم تری را در بخش تولید انجام دهد و بعد از آن درباره ی یارانه ها اقدام کند. ولی چون موضوع یارانه ها دست به نقدتر است و باید ماهیانه پرداخت شود، دولت حساسیت بیشتری نسبت به این موضوع دارد.
دولت می تواند بدهی های بانک ها را با تأخیر بپردازد یا پرداخت پول برق به مپنا و بدهی هایش به جاهای دیگر را به تعویق بیندازد، ولی چون مجبور است یارانه ها را هر ماه پرداخت کند، حساسیتش نسبت به پرداخت یارانه ها بسیار بیشتر است.
البته من فکر می کنم حداقل تا انتهای سال دولت بتواند از هر جایی تأمین منابع کند و فکر می کنم در سال بعد مشکل تحریم هم ان شاءالله به نحوی برطرف می گردد. این موضوع باعث می شود آرامش نسبی در جامعه برقرار شود و همین آرامش نسبی انتظارات تورمی را کاهش می دهد. وقتی انتظارات تورمی کاهش پیدا کند، در این زمان دولت می تواند هم این سه دهک را حذف کند و هم فرصتی برای محاسبه ی دهک ها خواهد داشت تا بتواند علمی تر رفتار کند، زیرا در این موقعیت اگر دولت بخواهد هر اقدامی انجام دهد، مثل این است که بخواهد پنچری لاستیک کهنه ای را بگیرد؛ پنچری هر جایی را بخواهد بگیرد یک جای دیگر این لاستیک پنچر می شود.
از این رو به سراغ دکتر محمد رحیم اسماعیلی یکی از اساتید اقتصاد دانشگاه آزاد رفته و در این زمینه با وی گفت وگو کردیم.
سوال: چگونه می توان دهک های پردرآمد را شناسایی کرد؟ آیا فقط باید درآمد و مالکیت را ملاک قرار داد یا موجودیِ افراد در بانک ها و نقدینگیِ آن ها به صورت سکه و دلار نیز معیار است؟
اسماعیلی: معمولاً در کشور ما، موضوع تعیین دهک ها، دهک های درآمدی، یا مبنای محاسبه ی ضریب جینی بر اساس دهک های مورد نظر، به طور واقعی محاسبه نمی شود؛ یعنی اگر بخواهیم بر اساس میزان درآمد و رشد جمعیتی، دهک ها را اندازه گیری کنیم و بر اساس دهک های مختلف، ضریب جینی را محاسبه کنیم و ببینیم که آیا توزیع درآمدها عادلانه است یا اگر بخواهیم در مورد پرداخت یارانه ها اقداماتی انجام دهیم، متأسفانه می بینیم که بخش های مختلف، در محاسبه ی دهک های درآمدی و محاسبه ی ضریب جینی، دقت عمل لازم را ندارند. بنابراین یک محقق برای محاسبه ی ضریب جینی، بیشتر از طریق مخارج اقدام می کند؛ یعنی مخارج یا هزینه ی زندگی افراد را از آن ها می پرسد. بر اساس مخارج است که به طور نسبی محاسبه ی ضریب جینی انجام می گیرد. البته دقت عمل محاسبه ی ضریب جینی از طریق مخارج، نسبت به محاسبه ی آن از طریق درآمدها، بیشتر است.
معمولاً در بعضی از کشورها که درآمد افراد، به دلیل دریافت مالیات های تعیین شده، کاملاً ثبت شده است، ضریب جینی را بر اساس درآمدها محاسبه می کنند. اما در کشوری مثل ایران که متأسفانه اطلاعات آماری آن بسیار بسیار ناقص است، برای محاسبه ی ضریب جینی، از مخارج استفاده می کنند.
بنابراین اگر دولت بخواهد چنین کاری انجام دهد، ابتدا باید تلاش کند هدفمندسازی یارانه ها را بر اساس مخارج افراد اصلاح کند، نه بر اساس درآمد آن ها زیرا افراد درآمدهای متعددی دارند.
سوال: چند سال پیش، قرار بود شناسایی دهک ها صورت بگیرد. اما این کار موفق نبود چرا؟
اسماعیلی: موضوع هدفمندسازی یارانه ها موضوعی بود که از سه یا چهار دولت قبل مطرح می شد، ولی به هر حال، شاید بتوان گفت نهایتاً آقای احمدی نژاد جرات اجرای آن را پیدا کرد. آن هم یک سال یا یک سال و نیم قبل از اتمام زمان ریاست ایشان صورت گرفت. اگر ایشان از همان ابتدای زمان ریاست جمهوری اقدام به این کار می کرد، مسلماً با معضلات اقتصادی روبه رو می شد و حتی ممکن بود انتخاب ایشان برای دور دوم به ثمر نمی نشست. مشکلاتی که حالا به وجود آمده نشان می دهد نحوه ی پرداخت غیرعلمی یارانه ها در زمان ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد، معضلی را که شاید خود ایشان باید با آن روبه رو می شدند به دولت فعلی منتقل کرده است. مطمئناً برای دولت فعلی هم امکان پذیر نیست که بتواند در کوتاه مدت پرداخت یارانه ها را اصلاح کند و از طریق روش های علمی، تفاوت دهک ها را محاسبه کند و یارانه ها را پرداخت نماید، مگر اینکه همان اشتباه آقای احمدی نژاد را تکرار کند و مجبور شود که دائماً سیاست خود را در کوتاه مدت عوض کند که خود نشان دهنده ی ضعف مدیریت است و متأسفانه ممکن است در دولت فعلی هم به وجود آید.
سوال: یعنی به نظر رئیس جمهور قبلی اینکه به همه ی افراد مبلغ یکسانی پرداخت شود با عدالت سازگارتر است؟
اسماعیلی: هدفمندسازی یارانه ها، نه در زمان آقای احمدی نژاد و نه در حال حاضر که پرداخت می شود، علمی نیست؛ یعنی دقیقاً مشخص نیست که هدف از هدفمندسازی یارانه چه بوده است. مسلماً شاید مشخص و تعریف شده بود که در هر سال به همان نسبتی که یارانه پرداخت می شود قیمت سوخت انرژی افزایش پیدا کند. مثلاً قیمت برق و گاز سه برابر شود، آب دو برابر شود و نان هم دو برابر. ممکن است که همه ی این ها در برنامه ی آقای احمدی نژاد بوده باشد. مسئله اینجاست که آیا این روند در بلندمدت می توانست تولید را افزایش بدهد، به نحوی که با افزایش قیمت ها مواجه نشویم؟ مطمئناً زمان آقای احمدی نژاد چون مراحل انجام هدفمندسازی یارانه ها غیرعلمی بود، نه تنها تولید افزایش پیدا نکرد، بلکه هدفمندسازی یارانه ها نیز جز افزایش تورم نتیجه ی دیگری نداشت.
سوال: خیلی ها نظرشان این است که بهتر است یارانه ها به صورت نقدی پرداخت نشود و به جای آن، یارانه ها به بخش تولید اختصاص داده شود. به نظر شما، این حمایت باید به چه صورت باشد؟
اسماعیلی: این سؤال، سؤالی اساسی است. یعنی ۳۴ سال پیش، افرادی که هدفشان این بود که یارانه بدهند، بهتر بود تشخیص می دادند یارانه ی نقدی بهتر است یا غیرنقدی. مسلماً در کتاب های عادی اقتصادی نوشته شده است که معمولاً یارانه ی نقدی بهتر از غیرنقدی جواب می دهد. حالا چطور می شود که بعد از ۳۴ سال بیاییم و بگوییم ببخشید اشتباه بود؟ پس روی همین روال، بعد از ۳۴ سال تشخیص دادیم که یارانه ی نقدی بهتر از غیرنقدی است. حالا هم که داریم یارانه ی نقدی پرداخت می کنیم، هیچ اصول علمی اقتصادی را در نظر نگرفته ایم و نمی گیرم. این موضوع آن قدر بر اساس آزمون و خطا در حال انجام است که نه تنها ما و شما، بلکه افرادی که واقعاً مسلط به اوضاع اقتصادی کشور هستند هم نمی توانند پیش بینی کنند وضعیت نهایی یارانه ی نقدی و غیرنقدی چه می شود. شاید هدف اساسی این بوده است که تولید تقویت شود و بعد از اینکه تقویت شد، افزایش پیدا کند و جلوی روند افزایش قیمت ها گرفته شود.
متأسفانه کار دست کاردان، به معنی واقعی آن، نیست و اگر هم باشد، نمی شود انتظار داشت سیستم اقتصادی دولت آقای روحانی بتواند به گونه ای عمل کند که در کوتاه ترین مدت، نرخ تورم کاهش یابد و تولید افزایش پیدا کند و مواردی از این قبیل. نمی دانم این چه توقعی است که به مردم القا می کنند و آقای روحانی را مجبور می کنند که بگوید در کوتاه ترین مدت، مثلاً در صد روز آینده، نرخ تورم کاهش می یابد. این جز بیان سیاسی موضوع، چیز دیگری نیست و افکار عمومی را به سمتی هدایت می کند که متأسفانه در کوتاه مدت نتیجه ای جز گسترش بیشتر تشویش اذهان عمومی ندارد.
سوال: حذف سه دهک باعث تشویش در جامعه نمی شود؟
اسماعیلی: مطمئناً. خدمت تان عرض کردم که اگر این سه دهک به هر نحوی حذف شوند، باعث تشویش اذهان عمومی می شود. به نحوی بخش های خاصی زیر پای دولت را خالی می کنند و به همین دلیل، دولت باید بتواند منابع پرداخت یارانه ها را به طریقی، حداقل تا پایان امسال، تأمین کند. می دانم که دولت از نظر تأمین مالی واقعاً مشکلات زیادی دارد. البته واقعاً به این دولت می بالم، به این دلیل که با جرات توانسته است کاندیدای ریاست جمهوری شود و مشکلاتی را که از دولت قبلی باقی مانده است به دست بگیرد.
به همین دلیل فکر می کنم که بهتر است و مصلحت نظام نیز در این است که دولت تا انتهای امسال یا انتهای بودجه ی امسال به این دهک ها دست نزند و حتی صحبتش را هم نکند. بهتر است با روش های علمی و از طریق مخارج، دهک ها را محاسبه کند. دولت اصلاً نباید با فرم هایی که مردم پر کرده اند و به بخش هدفمندسازی داده اند کاری داشته باشد. خودشان باید یک بسیج همگانی تشکیل دهند و دهک ها را از طریق مخارج محاسبه کنند.
در صورت محاسبه، می توانند به صورت علمی سه دهک را حذف کنند تا منابع تأمین گردد و ان شاءالله مشکل بعدی اقتصادی ما حل شود. اما در حال حاضر، حتی حرف حذف سه دهک هم برازنده ی دولت نیست و باید حداقل تا انتهای سال ۹۲ یارانه ی این دهک ها پرداخت شود. در این مدت هم دولت باید حدود شش تا هفت ماه فرصت این را داشته باشد که دهک ها را محاسبه کند تا بتواند به طور علمی، سه دهک و شاید هم چهار دهک را حذف کند و پرداخت یارانه ها را ادامه بدهد.
سوال: شما چه راهکاری برای پوشش هزینه ها یارانه نقدی تا پایان امسال، پیشنهاد می دهید؟
اسماعیلی: من کاری به نحوه ی پوشش هزینه ها ندارم. مسلماً دولت مشکل دارد. صد در صد مشکل دارد و این فقط مختص یارانه ها نیست، بلکه دولت در مورد پرداخت پول آب و برق و بدهی به بانک ها و خیلی چیزها مشکل دارد. از آنجا که مشکلات واقعاً زیاد است، باید به دولت فرصت بدهیم. به هر نحوی که می شود باید این فرصت را به دولت بدهیم که بتواند کارهای مهم تری را در بخش تولید انجام دهد و بعد از آن درباره ی یارانه ها اقدام کند. ولی چون موضوع یارانه ها دست به نقدتر است و باید ماهیانه پرداخت شود، دولت حساسیت بیشتری نسبت به این موضوع دارد.
دولت می تواند بدهی های بانک ها را با تأخیر بپردازد یا پرداخت پول برق به مپنا و بدهی هایش به جاهای دیگر را به تعویق بیندازد، ولی چون مجبور است یارانه ها را هر ماه پرداخت کند، حساسیتش نسبت به پرداخت یارانه ها بسیار بیشتر است.
البته من فکر می کنم حداقل تا انتهای سال دولت بتواند از هر جایی تأمین منابع کند و فکر می کنم در سال بعد مشکل تحریم هم ان شاءالله به نحوی برطرف می گردد. این موضوع باعث می شود آرامش نسبی در جامعه برقرار شود و همین آرامش نسبی انتظارات تورمی را کاهش می دهد. وقتی انتظارات تورمی کاهش پیدا کند، در این زمان دولت می تواند هم این سه دهک را حذف کند و هم فرصتی برای محاسبه ی دهک ها خواهد داشت تا بتواند علمی تر رفتار کند، زیرا در این موقعیت اگر دولت بخواهد هر اقدامی انجام دهد، مثل این است که بخواهد پنچری لاستیک کهنه ای را بگیرد؛ پنچری هر جایی را بخواهد بگیرد یک جای دیگر این لاستیک پنچر می شود.
