چالشهای معاون جدید میراث فرهنگی
ثبت هزار پرونده حریم آثار تاریخی تا پایان سال ۹۱، بازنگری پرونده های ثبت بیش از دو هزار اثر تاریخی، تدوین پرونده ها طبق استانداردهای جهانی، مشکل خروج آثار تاریخی از فهرست ملی، تجاوز به حریم آثار تاریخی و ثبت پرونده میراث معنوی بحث برانگیز از جمله وعده های داده شده و چالشهای معاون جدید میراث فرهنگی در دولت نهم و دهم بوده و هست.
معاونت میراث فرهنگی سازمان متولی حفظ و نگهداری از میراث فرهنگی دوم خرداد ماه همزمان با آخرین روزهای پایان دولت دهم تغییر کرد و آتوسا مومنی به جای مسعود علویان صدر نشست تا غیر از فعالیت در حوزه ثبت آثار تاریخی، معاونت میراث فرهنگی کشور را نیز بر عهده بگیرد. اما مومنی در زمانی که عهده دار وظیفه ثبت آثار ملموس و غیر ملموس بود، نه تنها وعده های بسیاری در این حوزه داد بلکه با چالشهای زیادی در پرونده آثار تاریخی رو به رو شد.
یکی از این چالشها، ثبت ملی میراث معنوی به نام آیین خون بس توسط چهار استان کشور بود که با اعتراض جامعه زنان روبرو شد تا این پرونده پرحاشیه که در کمیته تخصصی ثبت آثار تایید شده بود، امضای آخر را از شورای سیاستگذاری ثبت میراث معنوی نگیرد و مومنی را وادار کند که در ششمین ثبت شورای سیاست گذاری ثبت میراث ناملموس (میراث معنوی) که در شهر سمنان برگزار شد، بگوید: خون بس به دلیل ضدیت با حقوق بشر و نادیده گرفتن حقوق زنان تحت هیچ شرایطی در فهرست میراث معنوی کشور ثبت نمی شود.
ثبت ۲۴ مقام شوشتری به نام دزفولی ها یکی دیگر از پرونده های میراثی بود که موج اعتراضات را به دنبال داشت. در سال ۹۱ به دنبال ثبت" موسیقی بیست و چهار" مقام در فهرست میراث معنوی که در آن دزفول به اشتباه خاستگاه این موسیقی معرفی شده؛ هنرمندان موسیقی شوشتر در تالار فرهنگ این شهر تاریخی جمع شدند و بیانیه ای درباره این موضوع صادر و این اقدام را محکوم کردند.
ثبت آیین گل مالی در برخی از استانها نیز از پرونده های دیگر میراث ناملموس بود که موجب شد تا برای ثبت ملی آن از مراجع تقلید استفتا گرفته شود با این حال تکلیف این پرونده هنوز مشخص نیست از سوی دیگر اداره کل ثبت میراث فرهنگی عنوان جدید دیگری را نیز برای پرونده های میراثی خود با عنوان مکان رخداد انتخاب کرده است و منظور از آن، ثبت ملی بناها و یا اماکنی است که با هر مناسبتی مانند انقلاب اسلامی و یا حضور فرد خاصی در آن مکان، ثبت ملی می شود مانند محل شهادت دانشمندان هسته ای، خیابان انقلاب، سینما رکس آبادان و… .
برخی از کارشناسان ثبت آثار، درباره بررسی پرونده های ثبت مکان رویداد با تردید نگاه می کنند چرا که برای ثبت چنین پرونده هایی هنوز در قوانین سازمان میراث فرهنگی، آیین نامه ای تدوین نشده است.
تنها ۶ درصد آثار حریم مصوب دارند
شاید بیشترین انتقادی که به آتوسا مومنی در این مدت اخیر شده است درباره ثبت حریم بناها و محوطه های تاریخی باشد چرا که در مجموع حدود ۳۲ هزار اثر تاریخی در فهرست میراث ملی ثبت شده است که از این تعداد حدود ۲۰۵۰ شماره ثبتی، حریم مصوب دارند به عبارت دیگر تنها ۶ درصد از بناها و محوطه های تاریخی دارای حریم هستند.
با این حال بسیاری از بناهای تاریخی نیز با وجود داشتن حریم مصوب، از سوی ارگانها و یا اشخاص دیگر مورد تعرض قرار می گیرند. به عنوان مثال مسجد فخرالدوله در تهران یکی از بناهای ثبتی است که در فاصله ۲۰ سانتی متری آن مجتمع تجاری بزرگی درحال ساخت است و سازمان میراث فرهنگی و اداره کل حریم آثار تاریخی نتوانست از این اتفاق جلوگیری کند.
مشابه این اتفاق در بازار بزرگ تهران رخ داد که نه تنها در حریم آن بلکه در وسط بافت تاریخی بازار، برج تجاری مریم ساخته شد ولی سازمان میراث فرهنگی توانایی جلوگیری از تعرض به حریم آن را نداشت.
این مشکلات نه تنها در تهران بلکه در شهرهای دیگر نیز مشاهده می شود مانند ساخت و ساز مسکن مهر در حریم گنبد سلطانیه زنجان به عنوان میراث جهانی، ارگ تاریخی شهرستان انار، به عنوان یک اثر ملی و موارد مشابه دیگر.
در کنار تمام اتفاقات و انتقاداتی که به نخستین زن معاون میراث فرهنگی در دولت نهم و دهم شد او وعده هایی را نیز در حوزه ثبت آثار تاریخی داده است که هنوز اجرایی نشده اند.
وعده ثبت هزار پرونده حریم آثار در مدت ۶ ماه!
ثبت هزار پرونده حریم آثار تاریخی تا پایان سال ۹۱ از جمله وعده های بزرگ معاون فعلی میراث فرهنگی در کشور بود که شهریور ماه سال گذشته وقتی مدیریت ثبت آثار تاریخی در کشور را بر عهده داشت، اعلام کرد.
آﺗﻮﺳﺎ ﻣﻮﻣﻨﯽ به خبرنگار مهر گفته بود: ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن اﻣﺴﺎل ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺛﺒﺖ آﺛﺎر ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭘﺮوﻧﺪه ﺣﺮﯾﻢ ھﺰار اﺛﺮ را در فهرﺳﺖ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. وی همچنین گفت که در سال ۹۱ از ۲ ھﺰار اﺛﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ۹۳۰ اﺛﺮ ﺑﺎزﻧﮕﺮی ﻣﯽ ﺷﻮد.
در کنار این وعده، او گفته بود تا سال ۹۲ یک هزار و ۵۰۰ بنا و محوطه باستانی و تاریخی در ایران در پناه قوانین و ضوابط تعیین حریم قرار گرفته و دیگر هیچ متجاوزی جرات ورود در عرصه و حریم این گنجینه های ملی نمی کند.
مومنی در آذر ماه سال ۹۱ هم از قرارگیری شهر تاریخی یزد میراث جهانی به عنوان اولین شهر خشتی تا ۶ ماه دیگر توسط کمیته میراث جهانی کشورهای اسلامی خبر داده بود.
درباره استاندارد شدن ضوابط تهیه پرونده های ثبت آثار تاریخی نیز گفته بود که پرونده های ثبتی آثار تاریخی پس از برگزاری دوره های آموزشی ویژه کارشناسان ثبت در اداره های کل میراث فرهنگی کشور، مطابق با استانداردهای جهانی تهیه می شود.
غیر از ثبت آثار تاریخی ملموس، ثبت میراث طبیعی از دیگر وظایف اداره کل ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی است اما این اداره کل هنوز نتوانسته در این امر موفق عمل کند اما در حوزه ثبت میراث معنوی بیشترین تعداد آثار ثبتی را از آن خود کرده است تا بالاترین آمار پرونده های ثبتی را در کارنامه خود ثبت کند چرا که به گفته مومنی ثبت میراث ملموس و حریم آن بسیار هزینه بر است. اما میراث ناملموس این گونه نیست.
ثبت آلوی برغان و خروج بناهای تاریخی از فهرست میراث ملی
به همین دلیل است که اداره کل ثبت آثار تاریخی رغبت بیشتری را برای ثبت میراث معنوی دارد و برای آن همایشهای متعدد برگزار می کند و بیش از ۴۰۰ پرونده میراث معنوی را که متشکل از چند صفحه پاورپوینت توضیح درباره یک آیین سنتی، عکس و فیلم آن است تهیه و در مدت یک یا دو روز در فهرست میراث معنوی کشور ثبت می کند.
چنانچه در این مدت چرمه بهار، بند آمدن، سفره دختر شاه پریان، آیین کتلو مافگه، جادو درمانی، کل کله برد، گچمه بافی، چنته بافی، مراسم کوسه به داس، داغ درمانی، سفره حضرت خضر، گلیمچه (متکازین) ، چغچغه زنی در روستای انجدان، آیین قنبرخوانی، مراسم چمر و… برخی از آثار معنوی ثبت شده هستند این درحالی است که اسم آنها حتی برای بسیاری افراد اهل آن استان ناآشناست چه برسد به مردم سراسر کشور.
با این حال از یک سو میراث معنوی شیوه سنتی تهیه آلوی برغان و بستنی سنتی بسیار سریع ثبت ملی شد اما از سوی دیگر آثار تاریخی ملموس از فهرست میراث ملی خارج می شوند مانند ۳۰ بنای تاریخی از جمله خانه دائی جان ناپلئون، سرای دلگشای تهران، خانه عامری ها و… که طی دوسال گذشته خبر رسید با حکم دیوان عدالت اداری از فهرست بیرون کشیده شدند. کارشناسان دیوان عدالت اداری و میراث فرهنگی دلیل آن را پربار نبودن اطلاعات پرونده های میراثی و عدم حضور کارشناسان ثبت سازمان در جلسات دفاع از این پرونده ها می دانند.
با این وجود مومنی که اکنون نه تنها، مدیرکل ثبت آثار تاریخی و عضویت در شورای حکام مرکز منطقه ای میراث ناملموس یونسکو در آسیای مرکزی و غربی را در دست گرفته بلکه امسال معاونت میراث فرهنگی کشور را نیز از سوی رئیس سازمان قبول کرده است.
یکی از این چالشها، ثبت ملی میراث معنوی به نام آیین خون بس توسط چهار استان کشور بود که با اعتراض جامعه زنان روبرو شد تا این پرونده پرحاشیه که در کمیته تخصصی ثبت آثار تایید شده بود، امضای آخر را از شورای سیاستگذاری ثبت میراث معنوی نگیرد و مومنی را وادار کند که در ششمین ثبت شورای سیاست گذاری ثبت میراث ناملموس (میراث معنوی) که در شهر سمنان برگزار شد، بگوید: خون بس به دلیل ضدیت با حقوق بشر و نادیده گرفتن حقوق زنان تحت هیچ شرایطی در فهرست میراث معنوی کشور ثبت نمی شود.
ثبت ۲۴ مقام شوشتری به نام دزفولی ها یکی دیگر از پرونده های میراثی بود که موج اعتراضات را به دنبال داشت. در سال ۹۱ به دنبال ثبت" موسیقی بیست و چهار" مقام در فهرست میراث معنوی که در آن دزفول به اشتباه خاستگاه این موسیقی معرفی شده؛ هنرمندان موسیقی شوشتر در تالار فرهنگ این شهر تاریخی جمع شدند و بیانیه ای درباره این موضوع صادر و این اقدام را محکوم کردند.
ثبت آیین گل مالی در برخی از استانها نیز از پرونده های دیگر میراث ناملموس بود که موجب شد تا برای ثبت ملی آن از مراجع تقلید استفتا گرفته شود با این حال تکلیف این پرونده هنوز مشخص نیست از سوی دیگر اداره کل ثبت میراث فرهنگی عنوان جدید دیگری را نیز برای پرونده های میراثی خود با عنوان مکان رخداد انتخاب کرده است و منظور از آن، ثبت ملی بناها و یا اماکنی است که با هر مناسبتی مانند انقلاب اسلامی و یا حضور فرد خاصی در آن مکان، ثبت ملی می شود مانند محل شهادت دانشمندان هسته ای، خیابان انقلاب، سینما رکس آبادان و… .
برخی از کارشناسان ثبت آثار، درباره بررسی پرونده های ثبت مکان رویداد با تردید نگاه می کنند چرا که برای ثبت چنین پرونده هایی هنوز در قوانین سازمان میراث فرهنگی، آیین نامه ای تدوین نشده است.
تنها ۶ درصد آثار حریم مصوب دارند
شاید بیشترین انتقادی که به آتوسا مومنی در این مدت اخیر شده است درباره ثبت حریم بناها و محوطه های تاریخی باشد چرا که در مجموع حدود ۳۲ هزار اثر تاریخی در فهرست میراث ملی ثبت شده است که از این تعداد حدود ۲۰۵۰ شماره ثبتی، حریم مصوب دارند به عبارت دیگر تنها ۶ درصد از بناها و محوطه های تاریخی دارای حریم هستند.
با این حال بسیاری از بناهای تاریخی نیز با وجود داشتن حریم مصوب، از سوی ارگانها و یا اشخاص دیگر مورد تعرض قرار می گیرند. به عنوان مثال مسجد فخرالدوله در تهران یکی از بناهای ثبتی است که در فاصله ۲۰ سانتی متری آن مجتمع تجاری بزرگی درحال ساخت است و سازمان میراث فرهنگی و اداره کل حریم آثار تاریخی نتوانست از این اتفاق جلوگیری کند.
مشابه این اتفاق در بازار بزرگ تهران رخ داد که نه تنها در حریم آن بلکه در وسط بافت تاریخی بازار، برج تجاری مریم ساخته شد ولی سازمان میراث فرهنگی توانایی جلوگیری از تعرض به حریم آن را نداشت.
این مشکلات نه تنها در تهران بلکه در شهرهای دیگر نیز مشاهده می شود مانند ساخت و ساز مسکن مهر در حریم گنبد سلطانیه زنجان به عنوان میراث جهانی، ارگ تاریخی شهرستان انار، به عنوان یک اثر ملی و موارد مشابه دیگر.
در کنار تمام اتفاقات و انتقاداتی که به نخستین زن معاون میراث فرهنگی در دولت نهم و دهم شد او وعده هایی را نیز در حوزه ثبت آثار تاریخی داده است که هنوز اجرایی نشده اند.
وعده ثبت هزار پرونده حریم آثار در مدت ۶ ماه!
ثبت هزار پرونده حریم آثار تاریخی تا پایان سال ۹۱ از جمله وعده های بزرگ معاون فعلی میراث فرهنگی در کشور بود که شهریور ماه سال گذشته وقتی مدیریت ثبت آثار تاریخی در کشور را بر عهده داشت، اعلام کرد.
آﺗﻮﺳﺎ ﻣﻮﻣﻨﯽ به خبرنگار مهر گفته بود: ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن اﻣﺴﺎل ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺛﺒﺖ آﺛﺎر ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭘﺮوﻧﺪه ﺣﺮﯾﻢ ھﺰار اﺛﺮ را در فهرﺳﺖ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. وی همچنین گفت که در سال ۹۱ از ۲ ھﺰار اﺛﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ۹۳۰ اﺛﺮ ﺑﺎزﻧﮕﺮی ﻣﯽ ﺷﻮد.
در کنار این وعده، او گفته بود تا سال ۹۲ یک هزار و ۵۰۰ بنا و محوطه باستانی و تاریخی در ایران در پناه قوانین و ضوابط تعیین حریم قرار گرفته و دیگر هیچ متجاوزی جرات ورود در عرصه و حریم این گنجینه های ملی نمی کند.
مومنی در آذر ماه سال ۹۱ هم از قرارگیری شهر تاریخی یزد میراث جهانی به عنوان اولین شهر خشتی تا ۶ ماه دیگر توسط کمیته میراث جهانی کشورهای اسلامی خبر داده بود.
درباره استاندارد شدن ضوابط تهیه پرونده های ثبت آثار تاریخی نیز گفته بود که پرونده های ثبتی آثار تاریخی پس از برگزاری دوره های آموزشی ویژه کارشناسان ثبت در اداره های کل میراث فرهنگی کشور، مطابق با استانداردهای جهانی تهیه می شود.
غیر از ثبت آثار تاریخی ملموس، ثبت میراث طبیعی از دیگر وظایف اداره کل ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی است اما این اداره کل هنوز نتوانسته در این امر موفق عمل کند اما در حوزه ثبت میراث معنوی بیشترین تعداد آثار ثبتی را از آن خود کرده است تا بالاترین آمار پرونده های ثبتی را در کارنامه خود ثبت کند چرا که به گفته مومنی ثبت میراث ملموس و حریم آن بسیار هزینه بر است. اما میراث ناملموس این گونه نیست.
ثبت آلوی برغان و خروج بناهای تاریخی از فهرست میراث ملی
به همین دلیل است که اداره کل ثبت آثار تاریخی رغبت بیشتری را برای ثبت میراث معنوی دارد و برای آن همایشهای متعدد برگزار می کند و بیش از ۴۰۰ پرونده میراث معنوی را که متشکل از چند صفحه پاورپوینت توضیح درباره یک آیین سنتی، عکس و فیلم آن است تهیه و در مدت یک یا دو روز در فهرست میراث معنوی کشور ثبت می کند.
چنانچه در این مدت چرمه بهار، بند آمدن، سفره دختر شاه پریان، آیین کتلو مافگه، جادو درمانی، کل کله برد، گچمه بافی، چنته بافی، مراسم کوسه به داس، داغ درمانی، سفره حضرت خضر، گلیمچه (متکازین) ، چغچغه زنی در روستای انجدان، آیین قنبرخوانی، مراسم چمر و… برخی از آثار معنوی ثبت شده هستند این درحالی است که اسم آنها حتی برای بسیاری افراد اهل آن استان ناآشناست چه برسد به مردم سراسر کشور.
با این حال از یک سو میراث معنوی شیوه سنتی تهیه آلوی برغان و بستنی سنتی بسیار سریع ثبت ملی شد اما از سوی دیگر آثار تاریخی ملموس از فهرست میراث ملی خارج می شوند مانند ۳۰ بنای تاریخی از جمله خانه دائی جان ناپلئون، سرای دلگشای تهران، خانه عامری ها و… که طی دوسال گذشته خبر رسید با حکم دیوان عدالت اداری از فهرست بیرون کشیده شدند. کارشناسان دیوان عدالت اداری و میراث فرهنگی دلیل آن را پربار نبودن اطلاعات پرونده های میراثی و عدم حضور کارشناسان ثبت سازمان در جلسات دفاع از این پرونده ها می دانند.
با این وجود مومنی که اکنون نه تنها، مدیرکل ثبت آثار تاریخی و عضویت در شورای حکام مرکز منطقه ای میراث ناملموس یونسکو در آسیای مرکزی و غربی را در دست گرفته بلکه امسال معاونت میراث فرهنگی کشور را نیز از سوی رئیس سازمان قبول کرده است.
