وقتی امام صادق جواب نامه را با آتش داد

به گزارش افکارنیوز، یادداشت زیر خلاصه بحثی درباره امام صادق (ع) و مسئله خلافت است که طی دو سخنرانی توسط استاد شهید مرتضی مطهری در سال ۱۳۴۹ و در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است.

در این سخنرانی که متن کامل آن در کتاب سیری در سیره ائمه اطهار آمده است، شهید مطهری به موضوع امام صادق (ع) و مسئله خلافت پرداخته و این موضوع را باز کرده است که چرا امام صادق (ع) به دنبال خلافت نبوده اند و مانند امام حسین (ع) به مبارزه علنی علیه دستگاه خلافت زمان خود بر نخواسته اند.

شهید مطهری در انتهای بحث خود چنین نتیجه می گیرد که برای امام صادق (ع) زمینه برای زعامت فراهم نشد، ولی یک زمینه دیگری فراهم شد و حضرت از آن زمینه استفاده کرد به طوری که تحقیقاً می‏توان گفت حرکت های علمی دنیای اسلام اعمّ از شیعه و سنی مربوط به امام صادق (ع) است.

شهید مطهری در پایان بحث خود این گونه نتیجه گیری می کند: «آیا برای امام صادق (ع) بهتر بود این زمینه را از دست بدهد و برود بجنگد و در راه مبارزه با ظلم کشته شود؟ یا اینکه از این زمینه عالی استفاده کند؟ اسلام که تنها مبارزه با ظلم نیست، اسلام چیزهای دیگر هم هست… اگر امام صادق (ع) از این زمینه استفاده نمی‏کرد، جای این سؤال بود که اگر ائمه حکومت و خلافت می‏خواستند مگر جز برای این می‏خواستند که اسلام را نشر دهند؟ چرا از این زمینه مساعد استفاده نکردند و باز خودشان را به کشتن دادند؟ »

*ویژگی های زمان امام صادق (ع)

زمان حضرت صادق از دهه دوم قرن دوم تا دهه پنجم قرن دوم است، یعنی پدرشان در سال ۱۱۴ از دنیا رفته‏اند که ایشان امام وقت شده‏اند و خودشان تا سال ۱۴۸ -نزدیک نیمه این قرن- حیات داشته‏اند. تقریباً یک قرن و نیم از ابتدای ظهور اسلام و نزدیک یک قرن از فتوحات اسلامی می‏گذرد. دو سه نسل از تازه مسلمان ها از ملت های مختلف وارد جهان اسلام شده‏اند.

زنادقه در این زمان ظهور کردند که خود داستانی هستند، اینها که منکر خدا و دین و پیغمبر بودند و بنی العباس هم روی یک حساب هایی به آن ها آزادی داده بودند. [در این زمان] مسأله تصوف به شکل دیگری پیدا شده بود. همچنین فقهایی پیدا شده بودند که فقه را بر یک اساس دیگری (رأی و قیاس و غیره) به وجود آورده بودند. یک اختلاف افکاری در دنیای اسلام پیدا شده بود که نظیرش نبود، بعدش هم پیدا نشد.

زمان حضرت صادق (ع) با زمان امام حسین (ع) از زمین تا آسمان تفاوت داشت. زمان امام حسین (ع) یک دوره اختناق کامل بود و لهذا از امام حسین (ع) در تمام مدت امامت ایشان آن چیزی که به صورت حدیث نقل شده، ظاهراً از پنج شش جمله تجاوز نمی‏کند. بر عکس، در زمان امام صادق (ع) در اثر همین اختلافات سیاسی و همین نهضت های فرهنگی آن چنان زمینه‏ای فراهم شد که نام ۴ هزار شاگرد برای حضرت در کتب ثبت شده.

*امام صادق (ع) و مسأله خلافت‏

یکی از ائمه ما که با مسأله خلافت و حکومت یک برخوردی به اصطلاح داشته است امام صادق (ع) است، به این معنا که اولًا در زمان ایشان یک وضعی پیش آمد که همه کسانی که داعیه حکومت و خلافت داشتند به جنب و جوش آمدند جز امام صادق (ع) که اساساً کنار کشید و خصوصیت اصلی زمان ایشان همان علل و موجباتی بود که سبب شد حکومت از امویان به عباسیان منتقل شود و به علاوه ما می‏بینیم که شخصیتی مانند «ابوسلمه خلّال» که او بر ابومسلم هم تقدم داشته (او را می‏گفتند «وزیر آل محمد» و ابومسلم را می‏گفتند «امیر آل محمد» ) [برای انتقال حکومت از امویان به عباسیان تلاش می‏کند] و البته ابوسلمه پس از انقراض اموی ها و استقرار حکومت بر عباسی ها تغییر عقیده می‏دهد و به فکر می‏افتد که خلافت را به آل علی (ع) منتقل کند، و دو نامه به وسیله دو نفر می‏فرستند به مدینه، یکی برای امام صادق و یکی برای عبداللَّه محض- که از بنی اعمام حضرت و از اولاد امام مجتبی (ع) بود- و از این دو نفر عبداللَّه محض خوشحال می‏شود و استقبال می‏کند، ولی امام صادق (ع) فوق العاده بی‏اعتنایی می‏کند، حتی نامه‏اش را نمی‏خواند و در حضور آورنده آن، جلوی چراغ می‏گیرد و می‏سوزاند، می‏گوید جواب این نامه همین است.

*مقایسه زمان امام حسین (ع) و زمان امام صادق (ع) ‏

فاصله این دو عصر نزدیک یک قرن است. شهادت امام حسین (ع) در سال ۶۱ هجری است و وفات امام صادق (ع) در سال ۱۴۸؛ یعنی وفات های این دو امام ۸۷ سال با یکدیگر تفاوت دارد. بنابراین باید گفت عصرهای این دو امام در همین حدود ۸۷ سال با همدیگر فرق دارد. در این مدت اوضاع دنیای اسلامی فوق العاده دگرگون شد. در زمان امام حسین (ع) یک مسأله بیشتر برای دنیای اسلام وجود نداشت که همان مسأله حکومت و خلافت بود، همه عوامل را همان حکومت و دستگاه خلافت تشکیل می‏داد، خلافت به معنی همه چیز بود و همه چیز به معنی خلافت؛ یعنی آن جامعه بسیط اسلامی که به وجود آمده بود به همان حالت بساطت خودش باقی بود، بحث در این بود که آن کسی که زعیم امر است چه کسی باشد؟ و به همین جهت دستگاه خلافت نیز بر جمیع شؤون حکومت نفوذ کامل داشت.

*اگر امام صادق (ع) نبود، امام حسین (ع) نبود!

حال آیا این امر چقدر ثابت می‏کند تفاوت زمان امام صادق (ع) را با زمان سیدالشهداء؟ یعنی چه زمینه‏هایی برای امام صادق (ع) فراهم بود که برای سیدالشهداء فراهم نبود؟ سیدالشهداء یا باید تا آخر عمر در خانه بنشیند آب و نانی بخورد و برای خدا عبادت کند و در واقع زندانی باشد و یا کشته شود؛ ولی برای امام صادق (ع) این‏ جور نبود که یا باید کشته شود و یا در حال انزوا باشد، بلکه این ‏طور بود که یا باید کشته شود و یا از شرایط مساعد محیط حداکثر بهره برداری را بکند.

ما این مطلب را که ائمه بعد آمدند و ارزش قیام امام حسین را ثابت و روشن کردند درک نمی‏کنیم. اگر امام صادق (ع) نبود امام حسین (ع) نبود (همچنان که اگر امام حسین (ع) نبود امام صادق (ع) نبود) یعنی اگر امام‏ صادق (ع) نبود، ارزش نهضت امام حسین (ع) هم روشن و ثابت نمی‏شد. در عین حال امام صادق (ع) متعرض امر حکومت و خلافت نشد، ولی همه می‏دانند که امام صادق (ع) با خلفا کنار هم نیامد، مبارزه مخفی می‏کرد، نوعی جنگ سرد در میان بود، معایب و مثالب و مظالم خلفا، همه به وسیله امام صادق (ع) در دنیا پخش شد.

ولهذا منصور تعبیر عجیبی درباره ایشان دارد، (۱) می‏گوید: «هذَا الشَّجی‏ مُعْتَرِضٌ فِی الْحَلْقِ… » جعفر بن محمد مثل یک استخوان است در گلوی من، نه می‏توانم بیرونش بیاورم و نه می‏توانم فرویش ببرم؛ نه می‏توانم یک مدرکی از او به دست آورم کلکش را بکنم و نه می‏توانم تحملش کنم، چون واقعاً اطلاع دارم که این مکتب بی‏طرفی که او انتخاب کرده علیه ماست، زیرا کسانی که از این مکتب به وجود می‏آیند همه‏شان علیه ما هستند، ولی مدرکی هم از او به دست نمی‏آورم. آری، این تعبیر از منصور است: استخوان گیر کرده در گلو، نه می‏توانم بیرونش بیاورم و نه می‏توانم فرویش ببرم.

*معاویه اجازه نفس کشیدن به کسی نمی داد

معاویه یک بساط دیکتاتوری عجیب و فوق العاده‏ای داشت، یعنی وضع و زمان‏ هم شرایط را برای او فراهم داشت که واقعاً اجازه نفس کشیدن به کسی نمی‏داد. اگر مردم می‏خواستند چیزی را برای یکدیگر نقل کنند که بر خلاف سیاست حکومت بود، امکان نداشت، و نوشته‏اند که اگر کسی می‏خواست حدیثی را برای دیگری نقل کند که آن حدیث در فضیلت علی (ع) بود، تا صددرصد مؤمن و مطمئن نمی‏شد که او موضوع را فاش نمی‏کند، نمی‏گفت، می‏رفتند در صندوقخانه‏ها و آن را بازگو می‏کردند. وضع عجیبی بود.

در همه نماز جمعه‏ها امیرالمؤمنین را لعن می‏کردند؛ در حضور امام حسن (ع) و امام حسین (ع) امیرالمؤمنین (ع) را بالای منبر در مسجد پیغمبر لعن می‏کردند؛ و لهذا ما می‏بینیم که تاریخ امام حسین (ع) در دوران حکومت معاویه- یعنی بعد از شهادت حضرت امیر تا شهادت خود حضرت امام حسین- یک تاریخ مجهولی است، هیچ کس کوچکترین سراغی از امام حسین (ع) نمی‏دهد، هیچ کس یک خبری، یک حدیثی، یک جمله‏ای، یک مکالمه‏ای، یک خطبه‏ای، یک خطابه‏ای، یک ملاقاتی را نقل نمی‏کند. اینها را در یک انزوای عجیبی قرار داده بودند که اصلًا کسی تماس هم نمی‏توانست با آن ها بگیرد. امام حسین (ع) با آن وضع اگر پنجاه سال دیگر هم عمر می‏کرد باز همین ‏طور بود، یعنی سه جمله هم از او نقل نمی‏شد، زمینه هرگونه فعالیت گرفته شده بود.

*شور علمی و آزادی های فکری در زمان بنی العباس!

در اواخر دوره بنی امیه که منجر به سقوط آن ها شد و در زمان بنی العباس عموماً- بالخصوص در ابتدای آن- اوضاع ‏طور دیگری شد (نمی‏خواهم آن را به حساب آزادمنشی بنی العباس بگذارم، به حساب طبیعت جامعه اسلامی باید گذاشت) به گونه‏ای که اولًا حریت فکری در میان مردم پیدا شد. (در این که چنین حریتی بوده است، آزادی فکر و آزادی عقیده‏ای وجود داشته، بحثی نیست.

منتها صحبت در این است که منشأ این آزادی فکری چه بود؟ و آیا واقعاً سیاست بنی العباس چنین بود؟ ) و ثانیاً شور و نشاط علمی در میان مردم پدید آمد، یک شور و نشاط علمی‏ای که در تاریخ بشر کم سابقه است که ملتی با این شور و نشاط به سوی علوم روی آورد، اعم از علوم اسلامی (یعنی علومی که مستقیماً مربوط به اسلام است، مثل علم قرائت، علم تفسیر، علم حدیث، علم فقه، مسائل مربوط به کلام و قسمتهای مختلف ادبیات) و یا علومی که مربوط به اسلام نیست، به اصطلاح علوم بشری است، یعنی علوم کلی انسانی است، مثل طب، فلسفه، نجوم و ریاضیات.

البته در این امر عوامل زیادی دخالت داشت که اگر بنی العباس هم می‏خواستند جلویش را بگیرند امکان نداشت زیرا نژادهای دیگر- غیر از نژاد عرب- وارد دنیای اسلام شده بودند که از همه آن نژادها پرشورتر همین نژاد ایرانی بود. از جمله آن نژادها مصری بود. از همه‏شان قویتر و نیرومندتر و دانشمندتر بین النهرینی‏ها و سوریه ای‏ها بودند که این مناطق یکی از مراکز تمدن آن عصر بود.

این ملل مختلف که آمدند، خود به خود اختلاف ملل و اختلاف نژادها زمینه را برای اینکه افکار تبادل شود فراهم کرد؛ و اینها هم که مسلمان شده بودند می‏خواستند بیشتر از ماهیت اسلام سر درآورند؛ اعراب آن قدرها تعمق و تدبر و کاوش در قرآن نمی‏کردند، ولی ملت های دیگر آنچنان در اطراف قرآن و مسائل مربوط به آن کاوش می‏کردند که حد نداشت، روی کلمه به کلمه قرآن فکر و حساب می‏کردند.

*اهتمام شیعه به مسائل تعقلی‏

بهترین دلیل [بر اینکه در زمان امام صادق (ع) علوم عقلی نیز نضج گرفت‏] این است که در تمام کتب حدیث اهل تسنن: صحیح بخاری، صحیح مسلم، جامع ترمذی، سنن ابی داوود و صحیح نَسائی، جز مسائل فرعی چیز دیگری نیست: احکام وضو این است، احکام نماز این است، احکام روزه این است، احکام حج این است، احکام جهاد این است؛ و یا سیره است، مثلًا پیغمبر در فلان سفر این‏ طور عمل کردند.

ولی شما به کتاب های حدیث شیعه که وارد می‏شوید می‏بینید اولین مبحث و اولین کتابش «کتاب العقل والجهل» است. اصلًا این‏ جور مسائل در کتب اهل تسنن مطرح نبوده. البته نمی‏خواهم بگویم منشأ همه اینها امام صادق (ع) بود؛ ریشه‏اش امیرالمؤمنین (ع) است و ریشه ریشه‏اش خود پیغمبر (ص) است، ولی اینها این مسیر را ادامه دادند. امام صادق (ع) بود که چون در زمان خودش این فرصت را پیدا کرد مواریث اجداد خودش را حفظ کرد و بر آن مواریث افزود. بعد از «کتاب العقل والجهل» وارد «کتاب التوحید» می‏شویم. ما می‏بینیم صدها و بلکه هزارها بحث در باب توحید و صفات خداوند و مسائل مربوط به شؤون الهی و قضا و قدر الهی و جبر و اختیار و مسائل تعقلی در کتب حدیث شیعه طرح است که در کتب دیگر طرح نیست. اینها سبب شده که گفته‏اند، اولین کسی که مدارس فلسفی را (۲) (مدارس عقلی را) در دنیای اسلام تأسیس کرد امام جعفر صادق (ع) بود.

پی نوشت ها:

۱- منصور با امام صادق (ع) به یک وضع عجیبی رفتار می‏کرد و ریشه‏اش هم خود امام صادق (ع) بود. گاهی بر حضرت سخت می‏گرفت و گاهی آسان. البته ظاهراً هیچ وقت حضرت را زندان نبرده باشد ولی خیلی اوقات، ایشان را تحت نظر قرار می‏داد و یک دفعه ظاهراً دو سال حضرت را در کوفه تحت نظر قرار داد، یعنی منزلی را به امام اختصاص داده بودند و مأمورینی آنجا بودند که رفت و آمدهای منزل امام را کنترل می‏کردند. چندین بار خودش امام را احضار کرد و فحّاشی و هتّاکی کرد که می‏کشمت، گردنت را می‏زنم، تو علیه من تبلیغ می‏کنی، مردم را بر من می‏شورانی، چنین می‏کنی، چنان می‏کنی و امام خیلی با نرمش جواب می‏داد.

۲- مقصود همان احادیث عقلی است که ما در شیعه داریم.