کلید بازگشت غولهای نفتی به ایران در دست کیست؟

به گزارش افکارنیوز ، اخیرا وزارت نفت از تشکیل کارگروهی برای اصلاح قراردادهای بیع متقابل برای جذابیت بخشی به این نوع از قراردادها در رقابت با همسایه های نفت خیز ایران در شمال و جنوب خبر داده است.

در نظر گرفتن پاداش برای تولید هر بشکه نفت و اضافه کردن هزینه های اکتشاف به این قراردادها برای ایجاد جذابیت اصلی ترین فاکتورهایی هستند که وزیر نفت برای اصلاح قراردادهای بیع متقابل به آنها اشاره کرده است.

از ۵ نفر از مدیران سابق و لاحق صنعت نفت به عنوان اعضای این کارگروه نام برده شده است و از طراحی نسل جدید بیع متقابل به عنوان دروازه اصلی ورود شرکت های بزرگ نفتی به ایران معرفی شده است.

این موضوع واقعیت دارد که یکی از عواملی که می تواند در لغو یا تضعیف تحریم ها از سوی غرب اثر واقعی داشته باشد، ارائه امتیازاتی در بخش انرژی ایران به شرکت ها و کشورهای غربی است و راهکار ارائه این امتیازات نیز ارائه قراردادهای شیرین تر و جذاب تر نفتی به سرمایه گذاران نفتی است.

با این حال اگرچه بیژن زنگنه وزیر جدید نفت به احتمال زیاد جسارت ارائه چنین قراردادهایی را به شرکت های معظم نفتی غربی خواهد داشت اما به نظر نمی رسد به شکل عمومی قراردادهای بیع متقابل ظرفیت ایجاد جذابیت های بیشتر در برابر قراردادهای ارائه شده توسط همسایگان نفتی ایران در عراق و قطر و جمهوری آذربایجان را داشته باشد.

کما اینکه تیم منتخب زنگنه قرار است قراردادهایی را طراحی و رونمایی کنند که دقیقا دو سال پیش در امور حقوقی شرکت ملی نفت طراحی شده اند و تدوین آنها به پایان رسیده است. سید پیام بطحایی مدیر سابق امور حقوقی شرکت ملی نفت در آخرین روز مسئولیت خود در این سمت در مهر ماه سال ۹۰ در گفت وگو با فارس از پایان تدوین قراردادهای بیع متقابل نسل چهارم خبر داده بود.

برای تدوین این نوع از قراردادها یک کارگروه ۷۰ یا ۸۰ نفره از مدیران نفتی و کارشناسان با تجربه حقوقی با مسئولیت عباس هاشمی معاون بخش خارجی امور حقوقی شرکت ملی نفت تشکیل شد و از مدیران سابق و وقت شرکت ملی نفت مانند مصطفی زین الدین مدیر اسبق امور حقوقی و محمود محدث مدیر وقت اکتشاف شرکت ملی نفت برای تدوین این قراردادها نظرخواهی شد.

نکته جالب آنجا است که در قراردادهای تدوین شده بیع متقابل نسل چهارم در دو سال گذشته، علاوه بر پرداخت پاداش به ازای تولید هر بشکه نفت که این نوع قراردادها را تا حدودی به قراردادهای مشارکت در تولید نزدیک می کند، امتیاز دیگری به عنوان حق ترجیحی فروش نفت میدان به پیمانکار در محدوده زمانی مشخص در نظر گرفته شده بود.

در عین حال علی رغم آنکه مسئولان جدید نفت تصور می کنند اضافه کردن بخش اکتشاف و هزینه های آن به قراردادهای بیع متقابل تمایل شرکت های خارجی را برای ورود به ایران زیاد می کند، اما واقعیت آن است که در اختیار گرفتن بخش اکتشاف برای شرکت های خارجی جذاب نیست. آنچه برای آنها جذاب است در اختیار گرفتن بخشی از منابع موجود در مخازن نفت و گاز است.

همان چیزی که در همسایه غربی ما به آن می رسند. یعنی در حالی که ما حداکثر می توانیم بر اساس قراردادهای بیع متقابل فروش نفت مخزن را به صورت ترجیحی به پیمانکار توسعه دهنده مخزن واگذار کنیم، شرکت ها در عراق در نفت موجود در مخازن شریک می شوند.

البته واگذاری ترجیحی فروش نفت به پیمانکار منافعی چون الزام پیمانکار به استفاده از تاسیسات ایران و فروش نفت ایران به نام پیمانکار را برای کشور به همراه دارد، اما قطعا در مقام مقایسه با قراردادهای شیرین همسایگان نفتی قابل رقابت نیست.

شاید به همین دلیل بود که وزیر سابق نفت نیز بدون استفاده از نسل چهارم قراردادهای بیع متقابل، با توجه به قانون جدید نفت به یکباره مستقیما به سراغ قراردادهای شبه مشارکت در تولید رفت. اگرچه قرائن نشان می دهد حتی خود قاسمی نیز امید چندانی به پذیرش این نوع قرارداد از سوی هندی ها که اولین کاندیدای ارائه این قرارداد بودند نداشت.

حتی نشریه ایندیپندنت نیز در بدو انتخاب بیژن زنگنه به عنوان وزیر نفت در گزارشی تاکید کرد که با توجه به تحریم ها، پیشنهادهای جذاب تر زنگنه در قالب قراردادهای PSA نیز نخواهد توانست شرکت های بزرگ نفتی غرب را برای حضور در ایران متقاعد کند.

در این باره به یک نکته بسیار مهم باید دقت کرد. بستر ایجاد جذابیت برای قراردادهای نفتی قانون های اصلی کشور است و سقف جذاب کردن قراردادهای نفتی قانون اساسی است. به عبارت بهتر تنها زیر سقفی که قانون اساسی درباره انفال تعیین کرده است امکان بازی با کارت جذابیت قراردادهای نفتی وجود دارد .

به همین دلیل هم تدوین کنندگان قبلی نسل چهارم قراردادهای بیع متقابل در تلاش بودند تا با گرفتن استفساریه ای از شورای نگهبان، فضا را برای بازتر کردن محدوده قراردادها مهیا کنند.

بر این اساس با توجه به اینکه بسیاری از کارشناسان معتقدند تاریخ مصرف قراردادهای بیع متقابل برای توسعه میادین مهم به پایان رسیده است و در صورتی که متولیان صنعت نفت برای حضور شرکت های بزرگ نفتی غربی در ایران اصرار داشته باشند، کلید جذابیت بخشی به قراردادهای نفتی تلاش برای باز کردن افق های جدید با رایزنی با شورای نگهبان است.

انفال در قانون مدنی مصوب ۱۳۰۴ تعریف شده است و این تعریف در قانون اساسی یک تبصره یا اصطلاحا تخصیص خورده است که بر این اساس شورای نگهبان می تواند درباره آن استفساریه ای ارائه کند و احتمالا سقف قراردادهای نفتی را بالا ببرد.

اگرچه به هر صورت کارشناسان انتقادات جدی و قابل توجهی به قراردادهای مشارکت در تولید دارند و معتقدند بی معنا است که یک شرکت پیمانکار از محل افزایش قیمت نفتی که متعلق به مردم یک کشور است صاحب منفعت شوند.

به همین دلیل به نظر می رسد وزارت نفت به جای رونمایی از قراردادهایی که دو سال پیش طراحی و تدوین آنها در شرکت ملی نفت به پایان رسیده، بهتر است برای رایزنی با شورای نگهبان اقدام کنند و یا راهکارهایی برای استفاده بهینه از نقدینگی داخلی و توان پیمانکاران و سازندگان داخلی تجهیزات بیابند.

نوع قراردادهای نفتی	ویژگی ها	معایب
بیع متقابل نسل اول	مشخصه اصلی این نسل تعیین مبلغ قرارداد بصورت ثابت بوده و برای کارهای اکتشافی و یا توسعه میادین به کار رفته است.	۱- جذابیت بسیار پایین ۲- تولید غیر صیانتی از مخازن نفت و گاز ۳- ریسک اکتشاف بر عهده کشور صاحب مخزن است.
بیع متقابل نسل دوم	در این نسل، اکتشاف و توسعه میادین به صورت توامان به قرارداد می رود. پیمانکار اکتشافی حق دارد در صورت اکتشاف میدان هیدروکربوری مستقیما و بدون قرارداد جدید با سقف مشخص و ثابت، عملیات توسعه را بعهده گیرد.	۱- جذابیت پایین ۲- تولید غیر صیانتی از مخازن نفت و گاز
بیع متقابل نسل سوم	۱- قراردادهای توسعه و قراردادهای توأم اکتشاف و توسعه میادین بسته می شود. ۲- ویژگی مشخص این نسل آن است که سقف مبلغ قرارداد از طریق برگزاری مناقصات در زمانی معین پس از تنفیذ قرارداد مشخص خواهد شد. این نوع از قرارداد را اصطلاحاً Open Capex یا Open Tender می خوانند. ۳- بعد از مرحله مهندسی پایه (FEED) و برگزاری مناقصه سقف هزینه های سرمایه ای بسته می شود.	۱- این قراردادها نسبت به نسل های قبلی جذاب تر هستند اما در مقایسه با قراردادهای همسایگان جذابیت بسیار کمتری دارند. ۲- تولید غیر صیانتی از مخازن نفت و گاز ۳- اختلاف نظر شدید پیمانکار و کارفرما بر سر برگزاری مناقصات و شیوه برآورد هزینه ها
بیع متقابل نسل چهارم	۱- قراردادهای توسعه و قراردادهای توأم اکتشاف و توسعه میادین بسته می شود. ۲- به ازای تولید هر بشکه نفت به پیمانکار پاداش تولید داده می شود. ۳- حق ترجیحی فروش نفت به پیمانکاران توسعه دهنده اعطا می شود. ۴- مشکل تولید صیانتی قراردادهای بیع متقابل تا حدودی در این نسل برطرف می شود.	۱- جذابیت این نوع قراردادها هنوز هم از قراردادهای همسایگان ایران کمتر است. ۲- گفته می شود بعضی از کارشناسان حقوقی ایران که از مفاد این قرارداد و شیوه طراحی آن مطلع شده بودند این قراردادها را در اختیار عراقی ها قرار دادند و آنها نیز با بومی و جذاب تر کردن این نسل از قرارداد ها از آن برای جذب سرمایه گذاران نفتی بهره بردند.
مشارکت در تولید یا PSA	۱- در این نوع از قرارداد پیمانکار مالک بخشی از نفت و گاز موجود در مخازن می شود. ۲- این شیوه منافع زیادی برای شرکت های پیمانکار دارد و به همین دلیل آنها برداشت صیانتی از مخازن را بیشتر رعایت می کنند. ۳- جذابیت این نوع قراردادها در ارائه حق برداشت انحصاری میزانی از نفت است. ۴- بر اساس قانون اساسی ایران انعقاد چنین قراردادهایی ممنوع است.	۱- پیمانکار علاوه بر دریافت کامل هزینه های خدمات ارائه شده، به صورت مضاعف از رشد قیمت نفتی که متعلق به مردم کشور است بهره مند می شود. ۲- کشور صاحب مخازن نفت با نپذیرفتن ریسک اکتشاف و تولید، خود را از دسترسی به تکنولوژی های روزآمد و دانش فنی حوزه های بالا دست مانند مهندسی مخازن، اکتشاف، فن آوری های حفاری، مدیریت توسعه و امثال آنها محروم می ماند.
شبه مشارکت در تولید	۱- در این نوع از قرارداد پیمانکار به جای مالکیت نفت و گاز درون مخزن، مالک درصد خاصی از نفت تولیدی میدان از سر چاه خواهد بود. ۲- مانند مشارکت در تولید در این شیوه نیز منافع  پیمانکار ایجاب می کند که تولید صیانتی از مخزن را تا حدودی رعایت کند. ۳- قانون جدید نفت که در مجلس تصویب و در شورای نگهبان تایید شده است مجوز انعقاد چنین قراردادهایی را صادر کرده است. ۴- این نوع از قراردادها شباهت بسیار زیادی به نسل چهارم بیع متقابل دارد.	۱- تقریبا مانند مشارکت در تولید، پیمانکار علاوه بر دریافت کامل هزینه های خدمات ارائه شده، به صورت مضاعف از رشد قیمت نفتی که متعلق به مردم کشور است بهره مند می شود. ۲- کشور صاحب مخازن نفت با نپذیرفتن ریسک اکتشاف و تولید، خود را از دسترسی به تکنولوژی های روزآمد و دانش فنی حوزه های بالا دست مانند مهندسی مخازن، اکتشاف، فن آوری های حفاری، مدیریت توسعه و امثال آنها محروم می ماند. ۳- این نوع از قراردادها جذابیت کمتری برای پیمانکاران نسبت به قراردادهای مشارکت در تولید دارند.