لزوم استمرار سهمیه بندی بنزین
طرح سهمیه بندی بنزین تا کنون قریب به ۴۶.۵ میلیارد دلار برای کشور منفعت مستقیم اقتصادی داشته است و دولت در صورت حذف سهمیه بندی بنزین یا باید هزینه های بالایی برای واردات بنزین بپردازد یا باید فشار زیادی به زندگی مردم وارد کند.
به گزارش افکارنیوز ، چند روز قبل بالاخره اعلام شد دولت از ارائه لایحه مستقلی برای هدفمندی یارانه ها منصرف شده است و قصد دارد تا هفته آینده، مباحث مربوط به اجرای قانون هدفمندی یارانه ها را در قالب تبصره ای به لایحه قانون بودجه ۹۳ اضافه کند.
از سوی دیگر در چند ماه اخیر برخی از مقامات وزارت نفت صحبت هایی در دفاع از تک نرخی شدن قیمت بنزین و حذف سهمیه بندی آن کرده اند. با توجه به همین نکات، مشخص نیست که آیا دولت با استناد به موضوعاتی مانند لزوم افزایش درآمد دولت نسبت به حذف سهمیه بندی بنزین اقدام خواهد کرد یا خیر.
با توجه به آنچه گفته شد، در این یادداشت به بررسی دلایل شکل گیری و اجرای سهمیه بندی بنزین و دستاوردهای حاصل از آن می پردازیم و سپس پیامدهای احتمالی حذف سهمیه بندی بنزین را تشریح خواهیم کرد.
دلایل شکل گیری و اجرای سهمیه بندی بنزین چه بود؟
روند مصرف بنزین در کشور در نیمه دوم دهه ۷۰ و نیمه اول دهه ۸۰، شدیداً صعودی بود و این در شرایطی بود که بهره برداری از پالایشگاه جدیدی برای افزایش تولید فرآورده در برنامه وزارت نفت قرار نداشت و در نتیجه، میزان تولید بنزین در کشور جوابگوی مصرف داخلی آن نبود.
این موضوعات سبب شده بود که میزان واردات بنزین در این سالها به طرز نگران کننده ای افزایش یابد و به حدود ۲۷.۵ میلیون لیتر در روز در سال ۱۳۸۵ برسد.
وابستگی شدید اقتصادی کشور به واردات بنزین به گونه ای بود که بخش قابل توجه ای از درآمدهای ارزی حاصله از صادرات نفت برای واردات این فرآورده نفتی استفاده می شد. این رقم در سال ۱۳۸۵ به حدود ۶ میلیارد دلار رسید.
در عین حال دشمنان نظام و انقلاب نسبت به استفاده از این نقطه ضعف برای اخلال در زندگی مردم و ضربه زدن به نظام؛ طمع پیدا کرده بودند و زمزمه های تحریم فروش بنزین از سوی غرب و به خصوص آمریکا شنیده می شد. در نمودار ۱، میزان مصرف بنزین با رنگ آبی و میزان واردات بنزین (با رنگ قرمز) در سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ نشان داده شده است:
نمودار ۱- میزان واردات و مصرف بنزین در نیمه اول دهه ۸۰
نهایتا در اوایل دهه ۸۰ این جمع بندی در وزارت نفت حاصل شد که با توجه به روند سریع افزایش مصرف داخلی، در سال های آینده میزان واردات بنزین، بسیار بیشتر از تولید داخلی آن خواهد بود و این موضوع با توجه به مواضع سیاسی کشورمان در صحنه های بین المللی؛ ریسک بالایی داشت. با توجه به همین موضوع ضرورت استفاده از راهکارهایی کوتاه مدت برای کاهش واردات بنزین که بخاطر افزایش شدید و سریع میزان مصرف بنزین نسبت به تولید آن شکل گرفته بود، از سوی مسئولین ارشد نظام و قوای مجریه و مقننه احساس می شد.
برای حصول این هدف «سهمیه بندی بنزین» به عنوان تنها و بهترین راهکار کاهش سریع مصرف بنزین در کشور طراحی شد. این راهکار ابتدا توسط شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران در سال ۱۳۸۲ برای کنترل مصرف بنزین پیشنهاد و مطالعات اولیه برای اجرای آن نیز توسط همین شرکت انجام شد.
با آغاز دولت نهم عزم جدی تری برای حل بحران بنزین در قوه مجریه شکل گرفته و در تبصره ۱۳ قانون بودجه ۱۳۸۵ بروز پیدا کرد.
اما با توجه به ادامه روند سریع میزان واردات بنزین در سال ۱۳۸۵ و قوت گرفتن احتمال تصویب طرح تحریم فروش بنزین به ایران توسط آمریکا در این سال و با عنایت به آماده سازی برخی از زمینه های لازم برای سهمیه بندی بنزین با استفاده از سامانه هوشمند سوخت در سال ۱۳۸۵، مجلس شورای اسلامی در بند «و» تبصره ۱۳ قانون بودجه ۱۳۸۶، دولت را موظف کرد که از ابتدای خرداد این سال، بنزین را به صورت «سهمیه بندی با اولویت استفاده از کارت هوشمند» عرضه کند.
با وجود تمام مشکلاتی که در راه سهمیه بندی بنزین از طریق کارت هوشمند سوخت بود، نهایتا بر اثر تلاش فراوان نهادهای درگیر در این موضوع و بخصوص وزارت نفت؛ اجرای این طرح از روز ۶ تیرماه ۱۳۸۶ شروع شد.
دستاوردهای اجرای سهمیه بندی بنزین چیست؟
دستاوردهای خرد و کلان و مستقیم و غیرمستقیم اجرای سهمیه بندی بنزین عبارتند از:
۱. ایجاد یک بانک به روز از اطلاعات خودروها و موتور سیکلت ها و مالکین آنها
۲. ایجاد ابزار لازم برای مدیریت توزیع و مصرف سوخت
۳. ایجاد فرصت های اقتصادی و اجتماعی برای اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها و همچنین آماده کردن افکار عمومی برای اجرای این قانون به صورت مرحله ای
۴. اصلاح و بهبود بخش هایی از فرهنگ عمومی مردم
۵. ایجاد تنوع در سبد سوخت کشور و افزایش مصرف CNG
۶. جلوگیری از قاچاق بنزین
۷. ارتقاء سطح فناوری در حوزه اطلاعات و ارتباطات در کشور (کارت هوشمند الکترونیکی) و ایجاد فرصت هایی برای صادرات فناوری و خدمات فنی
۸. حل مشکل مخابراتی برخی از روستاهای کشور
۹. صرفه جویی گسترده در مصرف و واردات بنزین به عنوان مهمترین دستاورد طرح
با اجرای طرح سهمیه بندی بنزین میزان مصرف بنزین در کشور به میزان زیادی کاهش یافت به گونه ای که میزان رشد مصرف سالیانه بنزین در بین سال های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۱ به منفی۴.۱ درصد رسید و حدود ۸۹.۶ میلیارد لیتر در مصرف این فرآورده در طول این بازه زمانی صرفه جویی شد.
در نمودار ۲، میزان واقعی مصرف بنزین پس از استفاده از طرح سهمیه بندی (رنگ قرمز) با میزان مصرف بنزین با فرض استمرار روند نیمه اول دهه ۸۰ (رشد سالیانه ۱۰.۱ درصد) در نتیجه عدم اجرای این طرح در سال های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۱ (رنگ سبز) با یکدیگر مقایسه شده اند:
نمودار ۲- مقایسه مصرف واقعی بنزین با شرایط ادامه مصرف مشابه روند قبل از سهمیه بندی
بر پایه این آمار، از مجموع صرفه جویی حاصل ۶۶ میلیارد و ۴۱۲ میلیون لیتر بخاطر سهمیه بندی بنزین و هدفمندی یارانه ها و ۲۳ میلیارد و ۲۳۲ میلیون لیتر ناشی از استفاده CNG در کشور بوده است.
در صورتی که قیمت متوسط هر لیتر بنزین را در طی این دوره زمانی ۷۰ سنت در نظر بگیریم ارزش صرفه جویی حاصل شده در سال های ١٣٨۶ تا ۱۳۹۱ حدود ۶۲.۷ میلیارد دلار است که حدود ۴۶.۵ میلیارد دلار آن بخاطر سهمیه بندی بنزین و هدفمندی یارانه ها بوده است.
این در حالی است که از آغاز مطالعات طرح کارت هوشمند سوخت و ایجاد زیرساخت ها تا زمان راه اندازی این پروژه حدود ١٥٠ میلیارد تومان سرمایه گذاری توسط دولت (وزارت نفت) انجام شد و در نتیجه هزینه اجرای این پروژه در کمتر از دو هفته از محل صرفه جویی های حاصله بازگشت.
همزمان با کاهش و کنترل میزان مصرف بنزین و افزایش میزان تولید آن با اجرای طرح های متعدد بنزین سازی و بهینه سازی و افزایش ظرفیت در پالایشگاه های نفت کشور در سال های اخیر، تامین بخشی از نیاز داخلی به این فرآورده از طریق تولید در واحدهای پتروشیمی داخلی از مرداد ۱۳۸۹صورت گرفت که موجب شد میزان واردات بنزین در سال های اخیر به شدت کاهش یافته و در سال ۱۳۹۱ به حدود ۳ میلیون لیتر در روز برسد.
همین دستاوردهای خرد و کلان بود که سبب شد طرح سهمیه بندی بنزین از سوی مقام معظم رهبری در سوم مرداد ماه ۱۳۹۱ به عنوان «یکی از تجربیات موفق در اقتصاد مقاومتی» معرفی شود.
خاطرنشان می گردد که در صورت عدم اجرای طرح سهمیه بندی بنزین میزان واردات بنزین در سال های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ قطعا بیشتر از میزان بنزین تولیدی در داخل کشور بود.
طبیعتاً چنین وابستگی عمیق و گسترده ای به واردات بنزین علاوه بر بحث اقتصادی پیامدهای وحشتناکی از لحاظ امنیتی و سیاسی برای کشور داشت و غرب به راحتی می توانست با تحریم فروش بنزین به کشورمان اختلال شدیدی را در زندگی مردم ایجاد کرده و هزینه نظام و مردم برای حفظ دستاوردهای صنعت هسته ای و پافشاری بر آرمانهای انقلاب اسلامی را بالا ببرد.
در صورت حذف سهمیه بندی بنزین، چه سناریوهایی رخ خواهد داد؟
برای پاسخ به این سوال باید ابتدا به تبیین پاسخ این سوال پرداخت که «دلایل موفقیت سهمیه بندی بنزین در کنترل مصرف این فرآورده چیست؟ »
سهمیه بندی بنزین ابزاری برای کنترل مصرف بنزین بدون ایجاد فشار به مردم چه از لحاظ تورمی و چه از لحاظ نیاز به سوخت برای حمل و نقل بود و حذف آن توسط دولت (تک نرخی کردن بنزین) منجر به یکی از این دو حالت خواهد شد:
الف- انتخاب قیمت نسبتاً پایین برای بنزین توسط دولت: دستاورد مثبت این حالت، رفع فشار اندک به اقشاری از مردم (بخصوص اقشاری که در زمینه حمل و نقل سبک درون و برون شهری فعالند) است ولی دستاورد منفی آن، خروج کنترل مصرف بنزین از دست دولت و متعاقب آن، افزایش قابل توجه میزان واردات بنزین خواهد بود.
ب- انتخاب قیمت نسبتاً بالا برای بنزین توسط دولت: دستاورد مثبت این حالت، کنترل بیشتر مصرف بنزین توسط دولت و ایجاد امکان صادرات این فرآورده است، ولی دستاورد منفی آن، ایجاد اختلال و بار تورمی در زندگی مردم خواهد بود.
با توجه به آنچه گفته شد دولت با حذف سهمیه بندی بنزین یا باید هزینه های بالایی برای واردات بنزین بپردازد یا باید فشار زیادی به زندگی مردم وارد کند. به همین دلیل، به نظر می رسد مناسب تر است که دولت با حفظ سهمیه بندی بنزین و استفاده از راهکارهایی مانند اختصاص سهمیه بنزین به هر خانوار به جای هر خودرو، هم به کنترل مصرف بنزین بدون ایجاد اختلال در زندگی مردم ادامه دهد و هم درآمد بیشتری را از فروش این فرآورده کسب کند.
از سوی دیگر در چند ماه اخیر برخی از مقامات وزارت نفت صحبت هایی در دفاع از تک نرخی شدن قیمت بنزین و حذف سهمیه بندی آن کرده اند. با توجه به همین نکات، مشخص نیست که آیا دولت با استناد به موضوعاتی مانند لزوم افزایش درآمد دولت نسبت به حذف سهمیه بندی بنزین اقدام خواهد کرد یا خیر.
با توجه به آنچه گفته شد، در این یادداشت به بررسی دلایل شکل گیری و اجرای سهمیه بندی بنزین و دستاوردهای حاصل از آن می پردازیم و سپس پیامدهای احتمالی حذف سهمیه بندی بنزین را تشریح خواهیم کرد.
دلایل شکل گیری و اجرای سهمیه بندی بنزین چه بود؟
روند مصرف بنزین در کشور در نیمه دوم دهه ۷۰ و نیمه اول دهه ۸۰، شدیداً صعودی بود و این در شرایطی بود که بهره برداری از پالایشگاه جدیدی برای افزایش تولید فرآورده در برنامه وزارت نفت قرار نداشت و در نتیجه، میزان تولید بنزین در کشور جوابگوی مصرف داخلی آن نبود.
این موضوعات سبب شده بود که میزان واردات بنزین در این سالها به طرز نگران کننده ای افزایش یابد و به حدود ۲۷.۵ میلیون لیتر در روز در سال ۱۳۸۵ برسد.
وابستگی شدید اقتصادی کشور به واردات بنزین به گونه ای بود که بخش قابل توجه ای از درآمدهای ارزی حاصله از صادرات نفت برای واردات این فرآورده نفتی استفاده می شد. این رقم در سال ۱۳۸۵ به حدود ۶ میلیارد دلار رسید.
در عین حال دشمنان نظام و انقلاب نسبت به استفاده از این نقطه ضعف برای اخلال در زندگی مردم و ضربه زدن به نظام؛ طمع پیدا کرده بودند و زمزمه های تحریم فروش بنزین از سوی غرب و به خصوص آمریکا شنیده می شد. در نمودار ۱، میزان مصرف بنزین با رنگ آبی و میزان واردات بنزین (با رنگ قرمز) در سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ نشان داده شده است:
نمودار ۱- میزان واردات و مصرف بنزین در نیمه اول دهه ۸۰
نهایتا در اوایل دهه ۸۰ این جمع بندی در وزارت نفت حاصل شد که با توجه به روند سریع افزایش مصرف داخلی، در سال های آینده میزان واردات بنزین، بسیار بیشتر از تولید داخلی آن خواهد بود و این موضوع با توجه به مواضع سیاسی کشورمان در صحنه های بین المللی؛ ریسک بالایی داشت. با توجه به همین موضوع ضرورت استفاده از راهکارهایی کوتاه مدت برای کاهش واردات بنزین که بخاطر افزایش شدید و سریع میزان مصرف بنزین نسبت به تولید آن شکل گرفته بود، از سوی مسئولین ارشد نظام و قوای مجریه و مقننه احساس می شد.
برای حصول این هدف «سهمیه بندی بنزین» به عنوان تنها و بهترین راهکار کاهش سریع مصرف بنزین در کشور طراحی شد. این راهکار ابتدا توسط شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی ایران در سال ۱۳۸۲ برای کنترل مصرف بنزین پیشنهاد و مطالعات اولیه برای اجرای آن نیز توسط همین شرکت انجام شد.
با آغاز دولت نهم عزم جدی تری برای حل بحران بنزین در قوه مجریه شکل گرفته و در تبصره ۱۳ قانون بودجه ۱۳۸۵ بروز پیدا کرد.
اما با توجه به ادامه روند سریع میزان واردات بنزین در سال ۱۳۸۵ و قوت گرفتن احتمال تصویب طرح تحریم فروش بنزین به ایران توسط آمریکا در این سال و با عنایت به آماده سازی برخی از زمینه های لازم برای سهمیه بندی بنزین با استفاده از سامانه هوشمند سوخت در سال ۱۳۸۵، مجلس شورای اسلامی در بند «و» تبصره ۱۳ قانون بودجه ۱۳۸۶، دولت را موظف کرد که از ابتدای خرداد این سال، بنزین را به صورت «سهمیه بندی با اولویت استفاده از کارت هوشمند» عرضه کند.
با وجود تمام مشکلاتی که در راه سهمیه بندی بنزین از طریق کارت هوشمند سوخت بود، نهایتا بر اثر تلاش فراوان نهادهای درگیر در این موضوع و بخصوص وزارت نفت؛ اجرای این طرح از روز ۶ تیرماه ۱۳۸۶ شروع شد.
دستاوردهای اجرای سهمیه بندی بنزین چیست؟
دستاوردهای خرد و کلان و مستقیم و غیرمستقیم اجرای سهمیه بندی بنزین عبارتند از:
۱. ایجاد یک بانک به روز از اطلاعات خودروها و موتور سیکلت ها و مالکین آنها
۲. ایجاد ابزار لازم برای مدیریت توزیع و مصرف سوخت
۳. ایجاد فرصت های اقتصادی و اجتماعی برای اجرای قانون هدفمند کردن یارانه ها و همچنین آماده کردن افکار عمومی برای اجرای این قانون به صورت مرحله ای
۴. اصلاح و بهبود بخش هایی از فرهنگ عمومی مردم
۵. ایجاد تنوع در سبد سوخت کشور و افزایش مصرف CNG
۶. جلوگیری از قاچاق بنزین
۷. ارتقاء سطح فناوری در حوزه اطلاعات و ارتباطات در کشور (کارت هوشمند الکترونیکی) و ایجاد فرصت هایی برای صادرات فناوری و خدمات فنی
۸. حل مشکل مخابراتی برخی از روستاهای کشور
۹. صرفه جویی گسترده در مصرف و واردات بنزین به عنوان مهمترین دستاورد طرح
با اجرای طرح سهمیه بندی بنزین میزان مصرف بنزین در کشور به میزان زیادی کاهش یافت به گونه ای که میزان رشد مصرف سالیانه بنزین در بین سال های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۱ به منفی۴.۱ درصد رسید و حدود ۸۹.۶ میلیارد لیتر در مصرف این فرآورده در طول این بازه زمانی صرفه جویی شد.
در نمودار ۲، میزان واقعی مصرف بنزین پس از استفاده از طرح سهمیه بندی (رنگ قرمز) با میزان مصرف بنزین با فرض استمرار روند نیمه اول دهه ۸۰ (رشد سالیانه ۱۰.۱ درصد) در نتیجه عدم اجرای این طرح در سال های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۱ (رنگ سبز) با یکدیگر مقایسه شده اند:
نمودار ۲- مقایسه مصرف واقعی بنزین با شرایط ادامه مصرف مشابه روند قبل از سهمیه بندی
بر پایه این آمار، از مجموع صرفه جویی حاصل ۶۶ میلیارد و ۴۱۲ میلیون لیتر بخاطر سهمیه بندی بنزین و هدفمندی یارانه ها و ۲۳ میلیارد و ۲۳۲ میلیون لیتر ناشی از استفاده CNG در کشور بوده است.
در صورتی که قیمت متوسط هر لیتر بنزین را در طی این دوره زمانی ۷۰ سنت در نظر بگیریم ارزش صرفه جویی حاصل شده در سال های ١٣٨۶ تا ۱۳۹۱ حدود ۶۲.۷ میلیارد دلار است که حدود ۴۶.۵ میلیارد دلار آن بخاطر سهمیه بندی بنزین و هدفمندی یارانه ها بوده است.
این در حالی است که از آغاز مطالعات طرح کارت هوشمند سوخت و ایجاد زیرساخت ها تا زمان راه اندازی این پروژه حدود ١٥٠ میلیارد تومان سرمایه گذاری توسط دولت (وزارت نفت) انجام شد و در نتیجه هزینه اجرای این پروژه در کمتر از دو هفته از محل صرفه جویی های حاصله بازگشت.
همزمان با کاهش و کنترل میزان مصرف بنزین و افزایش میزان تولید آن با اجرای طرح های متعدد بنزین سازی و بهینه سازی و افزایش ظرفیت در پالایشگاه های نفت کشور در سال های اخیر، تامین بخشی از نیاز داخلی به این فرآورده از طریق تولید در واحدهای پتروشیمی داخلی از مرداد ۱۳۸۹صورت گرفت که موجب شد میزان واردات بنزین در سال های اخیر به شدت کاهش یافته و در سال ۱۳۹۱ به حدود ۳ میلیون لیتر در روز برسد.
همین دستاوردهای خرد و کلان بود که سبب شد طرح سهمیه بندی بنزین از سوی مقام معظم رهبری در سوم مرداد ماه ۱۳۹۱ به عنوان «یکی از تجربیات موفق در اقتصاد مقاومتی» معرفی شود.
خاطرنشان می گردد که در صورت عدم اجرای طرح سهمیه بندی بنزین میزان واردات بنزین در سال های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ قطعا بیشتر از میزان بنزین تولیدی در داخل کشور بود.
طبیعتاً چنین وابستگی عمیق و گسترده ای به واردات بنزین علاوه بر بحث اقتصادی پیامدهای وحشتناکی از لحاظ امنیتی و سیاسی برای کشور داشت و غرب به راحتی می توانست با تحریم فروش بنزین به کشورمان اختلال شدیدی را در زندگی مردم ایجاد کرده و هزینه نظام و مردم برای حفظ دستاوردهای صنعت هسته ای و پافشاری بر آرمانهای انقلاب اسلامی را بالا ببرد.
در صورت حذف سهمیه بندی بنزین، چه سناریوهایی رخ خواهد داد؟
برای پاسخ به این سوال باید ابتدا به تبیین پاسخ این سوال پرداخت که «دلایل موفقیت سهمیه بندی بنزین در کنترل مصرف این فرآورده چیست؟ »
سهمیه بندی بنزین ابزاری برای کنترل مصرف بنزین بدون ایجاد فشار به مردم چه از لحاظ تورمی و چه از لحاظ نیاز به سوخت برای حمل و نقل بود و حذف آن توسط دولت (تک نرخی کردن بنزین) منجر به یکی از این دو حالت خواهد شد:
الف- انتخاب قیمت نسبتاً پایین برای بنزین توسط دولت: دستاورد مثبت این حالت، رفع فشار اندک به اقشاری از مردم (بخصوص اقشاری که در زمینه حمل و نقل سبک درون و برون شهری فعالند) است ولی دستاورد منفی آن، خروج کنترل مصرف بنزین از دست دولت و متعاقب آن، افزایش قابل توجه میزان واردات بنزین خواهد بود.
ب- انتخاب قیمت نسبتاً بالا برای بنزین توسط دولت: دستاورد مثبت این حالت، کنترل بیشتر مصرف بنزین توسط دولت و ایجاد امکان صادرات این فرآورده است، ولی دستاورد منفی آن، ایجاد اختلال و بار تورمی در زندگی مردم خواهد بود.
با توجه به آنچه گفته شد دولت با حذف سهمیه بندی بنزین یا باید هزینه های بالایی برای واردات بنزین بپردازد یا باید فشار زیادی به زندگی مردم وارد کند. به همین دلیل، به نظر می رسد مناسب تر است که دولت با حفظ سهمیه بندی بنزین و استفاده از راهکارهایی مانند اختصاص سهمیه بنزین به هر خانوار به جای هر خودرو، هم به کنترل مصرف بنزین بدون ایجاد اختلال در زندگی مردم ادامه دهد و هم درآمد بیشتری را از فروش این فرآورده کسب کند.
