بایدها و نبایدهای استفاده کودکان از کامپیوتر
یکی از آسیب های اجتماعی امروز، استفاده کودکان از رایانه برای ساعت های متوالی است که مشکلات جسمانی و روانشناختی عواقب آن است. چیزی که خانواده های گسترده کمتر با آن رو به رو هستند.
به گزارش افکارنیوز ، شهرام خرازی ها، رئیس گروه سلامت روانی، اجتماعی و اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفت وگوی تفصیلی به بررسی آسیب های جسمی و روانشناختی می پردازد که متوجه کودکان و نوجوانان معتاد به رایانه است.
آیا می توان کاربرانی را که چندین ساعت به طور مداوم از رایانه استفاده می کنند، معتاد دانست؟
خرازی ها: اعتیاد به رسانه، از جمله رایانه از نظر تابلوی بالینی تا حدودی مشابه اعتیاد به مواد مخدر است. هر چند این جمله به آن معنی نیست که هر آن چه در اعتیاد به مواد مخدر وجود دارد، در وابستگی به رایانه نیز وجود دارد، اما الگوی کلی اعتیاد به رایانه شبیه اعتیاد به مواد مخدر است.
چرا؟
خرازی ها: زیرا نوعی عادت در فرد ایجاد می کند که در صورت قطع، نیاز به مواجهه مجدد به وجود می آورد. از طرفی فعالیت و عملکرد شغلی و اجتماعی فرد را مختل می کند.
آسیب های جسمانی کاربران چیست؟
خرازی ها: بچه هایی که از رایانه زیاد استفاده می کنند دچار مشکلات استخوانی و مفصلی مختلفی می شوند و اگر بین ساعات استفاده وقفه نیندازند به مرور زمان به سمت انجماد می روند. یعنی از قالب انسانی که باید انعطاف داشته باشد، به مجسمه ای تبدیل می شوند که ابتدا مومی و بعد از مدتی خشک می شود.
از طرفی نشستن مداوم پای رایانه موجب کم تحرکی و افزایش وزن نیز می شود.
خرازی ها: بله، چاقی هم می تواند تبعاتی برای کاربران داشته باشد. به هر حال کودکانی که به مدت چندین ساعت از رایانه استفاده می کنند تحرک کمتری نسبت به سایر همسالانشان دارند.
به نظر می رسد که حافظه کودکانی که از رایانه استفاده می کنند کارآیی دیگر کودکان را ندارد.
خرازی ها: وقتی مطالب با روشی غیر از رایانه آموزش داده می شود، یادگیرنده را وادار به استفاده از حافظه می کند. یعنی نیروی حافظه از طریق آموزش های غیر رایانه ای تقویت می شود چرا که کودک باید ببیند، بشنود، آن ها را به خاطر بسپارد و تمرین کند. کسانی که با رایانه کار می کنند و تنها با چند اشاره به آنچه می خواهند دسترسی پیدا می کنند، ممکن است حافظه شان خیلی فعال نشود.
منظورتان این است که در آموزش های غیر رایانه ای حافظه فعال می شود؟
خرازی ها: بله، قوه حافظه و قدرت یادآوری در یادگیری با رایانه کمتر از آموزش بدون رایانه می شود. به عبارتی دیگر بچه هایی که با رایانه کار می کنند قدرت حافظه انسانی شان آرام آرام به قدرت حافظه رایانه ای تبدیل می شود. در واقع بچه کم حافظه ای می شود که حافظه رایانه جایگزین حافظه او شده تا به جای ثبت اطلاعات در حافظه به رایانه متکی باشد.
اما روش کار با رایانه در برخی مدارس کشور وجود دارد. بالاخره کدام یک بهتر است؟
خرازی ها: هر دو روش مزایا و مضراتی دارند و نمی توان به صراحت گفت که کدام یک بهتر است.
یکی از دلایل استفاده کودکان از رایانه، فعالیت های هنری مانند نقاشی است. استفاده از این ابزار با نقاشی سنتی چه تفاوت های روانشناختی دارد؟
خرازی ها: بچه هایی که بر پهنه کاغذ نقاشی می کنند، ضمن تقویت و مهارت دست ها می توانند تخیلشان را نیز روی کاغذ بیاورند. از طرفی آن هایی که با رایانه کار می کنند، قدرت مانورشان بیشتر است چرا که می توانند چند بعدی کار کنند. بنابراین کار کردن با رایانه از نظر نقاشی و تجسم بخشیدن به اجسام، قدرت اجرایی بیشتری می دهد و از این منظر موجب شکوفایی بیشتر خلاقیت در کاربران می شود.
چه مشکلات دیگری این کودکان را تهدید می کند؟
خرازی ها: به طور قطع نوری که از صفحه نمایشگر رایانه ساطع می شود، موجب عیوب انکساری عدسی هر دو چشم می شود. اگر کاربران یکسری اصول بهداشتی و پیشگیرانه را رعایت نکنند علاوه بر ابتلا به مشکلات مفصلی و استخوانی، ممکن است زودتر از زمان پیش بینی شده نیاز به عینک پیدا کنند. البته همه کودکانی که از رایانه استفاده می کنند دچار این مشکل نمی شوند اما جمعیت قابل ملاحظه ای از این کودکان دچار عیوب انکساری در عدسی چشمشان می شوند.
یکی از آسیب هایی که کودکان معتاد به رایانه با آن مواجهند، عدم برقراری تعامل مناسب با اطرافیان است. دلایل آن را بفرمائید.
خرازی ها: این کودکان کم کم یاد می گیرند که رایانه را جایگزین چیزهای زنده و غیر زنده کنند. در واقع توانمندی های روانشناختی در این بچه ها رشد لازم را نمی کند زیرا این توانمندی ها در پرتو تعامل با خانواده مشکل می گیرد. بعد از مدتی تعامل کودک تقریباً به حالت یکطرفه در می آید. یعنی کودک داده وارد می کند و بازخورد کمی از رایانه می گیرد. زیرا ارتباط او در دنیایی خشک و مکانیکی است.
با این مقایسه باید گفت که این کودکان در دراز مدت دچار انزوا می شوند.
خرازی ها: بله، این کودکان در ارتباط مؤثر با دیگران دچار ضعف هایی می شوند. تجربه نشان داده که کودکانی که از شهرها دور هستند ارتباط بهتری با اطرافیان برقرار می کنند زیرا در آن مناطق کار با رایانه کمتر است در عوض بچه هایی که در جوامع شهری زندگی می کنند به دلیل استفاده زیاد از رایانه در برقراری ارتباط با اطرافیانشان مشکلات بیشتری دارند.
در مورد بازی های خشن رایانه ای چطور؟
خرازی ها: برخی اختلالات روانی مانند شب اداری در پی استفاده زیاد از رایانه مخصوصاً بازی های خشن و تصاویر نامناسب به وجود یا تشدید می شود. خوبی ها یا ترس های کودکانه دیگر پیامد بازی های خشن رایانه ای است. ممکن است این تصاویر وارد رویاهای شبانه کودکان شده و به کابوس های شبانه آن ها تبدیل شود.
آیا خطرات روانی جدی کودکانی را که از رایانه به مدت طولانی استفاده می کند تهدید می کند؟
خرازی ها: بله، در پی انزوای کودکان، افسردگی حاصل می شود که اگر افسردگی این کودکان عود کند، آن ها دچار تمایلات خودکشی می شوند. فیلم «آدم آهنی» به مسئله اعتیاد نوجوانان به بازی های رایانه ای اشاره می کند که توصیه می شود والدین و نوجوانان حتماً آن را ببینند.
آیا این ادعا درست است که اشتغال بیش از حد والدین می تواند موجب پرداختن کودکان به رایانه شود؟
خرازی ها: بله، کاملاً چند دهه است که بر ارتباطات والدین و فرزندان در خانه تأکید می شود. تکنولوژی موجب شده تا حضور سر سفره غذا کمتر شود. از طرفی شرایط اقتصادی باعث شده تا والدین یک یا دو نوبت کار کنند. با توجه به غیاب والدین از خانه یکی از مشغله هایی که بچه ها در خلوت خودشان پیدا می کنند، مواجهه با رایانه است که این مسئله می تواند تبعات منفی به بار آورد.
به دلیل عدم نظارت والدین؟
خرازی ها: بله، ممکن است کودک سر از سایت های غیر مجاز در آورد. البته بخشی از خطر این رفتار به دلیل عادتی شدن کودک است. زیرا او در دنیایی خودساخته و رایانه ساخته زندگی می کند نه در جهانی که والدین ساخته اند.
راهکارش چیست؟
خرازی ها: به هر حال ساعت های ماندن کودکان در خانه در حال افزایش است، بنابراین آنها در غیاب والدین و خواهر و برادر بزرگتر فرصت بهتری برای استفاده از رایانه پیدا می کنند و این به مرور زمینه اعتیاد آنها را به رایانه بیشتر می کند. از طرفی هرقدر خانواده پرجمعیت تر باشد و تعامل بیشتری میان اعضاء خانواده وجود داشته باشد کار با رایانه کمتر می شود.
با توجه به غیر ممکن بودن حذف یارانه از زندگی کودکان، چه اقداماتی باید از سوی والدین صورت گیرد تا آسیب های احتمالی به حداقل ممکن برسد؟
خرازی ها: توصیه می شود به کودکان و نوجوانان کار صحیح با رایانه آموزش داده شود. دیده شده که برخی کودکان روی تخت دراز می کشند و لپ تاپ را روی شکمشان می گذارند. یا دمر می خوابند و از لپ تاپ استفاده می کنند. این کار موجب مشکلات استخوانی می شود.
بهتر است کودکان هر ۲۰ دقیقه از پشت میز بلند شوند و برای دقایقی راه بروند. به لحاظ بهداشت چشم هم نباید ساعت ها به مانیتور خیره شوند.
اما ترس از دست دادن امتیاز مانع از این رفتار می شود.
خرازی ها: به هر حال باید توصیه شود هر از گاهی بازی را رها کنند یا دست کم برای دقایقی به نقطه ای دیگری خیره شوند و خودشان را کمی حرکت دهند. باید مدیریت زمان را به کودکان آموخت. باید به آن ها یاد دهیم که از تمام اوقاتشان برای رایانه استفاده نکنند. چرا که تفریح در مصرف محصولات رسانه ای خلاصه نمی شود.
کنترل مستقیم والدین به صورت اعمال فشار برای جلوگیری از کار با رایانه چه عواقبی دارد؟
خرازی ها: این رفتارها دافعه ایجاد می کند و کودک را برای استفاده بیشتر از رایانه ترغیب می کند، آموزش ها باید غیر مستقیم باشد. بهترین شیوه رویارویی این کودکان با کودکانی است که از رایانه زیاد استفاده کرده اند و دچار تبعات منفی آن شده اند. وقتی کودکان همسالان خود را می بینند، تأثیر بیشتری نسبت به خواندن مقاله یا نوشته پیدا می کنند. متأسفانه آموزش ها در برخی کشورها از جمله کشور ما متمرکز بوده بر تبعات منفی رسانه و رایانه در حالی که باید در این زمینه دیدی کاملاً منصفانه داشته باشیم.
به هر حال زمانی تلویزیون هم در خانه ها نبود اما امروز ۲ یا چند تلویزیون در خانه ها موجود است. در مورد رایانه هم همین طور است. بر همین اساس باید طی سال های آتی علاوه بر رایانه مرکزی، تبلت ها و پدها را هم اضافه کنیم.
ناتوانی برخی والدین در استفاده از ابزار رایانه ای می تواند به آسیب هایی که کودکان معتاد به رایانه دارند، دامن بزند؟
خرازی ها: ۱۰۰درصد. برخی والدین مفهوم تالارهای گفت وگو را نمی دانند. این متأسفانه ضعف بزرگی است که والدین را از دنیایی که کودکانشان در آن بسر می برد دور می کند.
آیا می توان کاربرانی را که چندین ساعت به طور مداوم از رایانه استفاده می کنند، معتاد دانست؟
خرازی ها: اعتیاد به رسانه، از جمله رایانه از نظر تابلوی بالینی تا حدودی مشابه اعتیاد به مواد مخدر است. هر چند این جمله به آن معنی نیست که هر آن چه در اعتیاد به مواد مخدر وجود دارد، در وابستگی به رایانه نیز وجود دارد، اما الگوی کلی اعتیاد به رایانه شبیه اعتیاد به مواد مخدر است.
چرا؟
خرازی ها: زیرا نوعی عادت در فرد ایجاد می کند که در صورت قطع، نیاز به مواجهه مجدد به وجود می آورد. از طرفی فعالیت و عملکرد شغلی و اجتماعی فرد را مختل می کند.
آسیب های جسمانی کاربران چیست؟
خرازی ها: بچه هایی که از رایانه زیاد استفاده می کنند دچار مشکلات استخوانی و مفصلی مختلفی می شوند و اگر بین ساعات استفاده وقفه نیندازند به مرور زمان به سمت انجماد می روند. یعنی از قالب انسانی که باید انعطاف داشته باشد، به مجسمه ای تبدیل می شوند که ابتدا مومی و بعد از مدتی خشک می شود.
از طرفی نشستن مداوم پای رایانه موجب کم تحرکی و افزایش وزن نیز می شود.
خرازی ها: بله، چاقی هم می تواند تبعاتی برای کاربران داشته باشد. به هر حال کودکانی که به مدت چندین ساعت از رایانه استفاده می کنند تحرک کمتری نسبت به سایر همسالانشان دارند.
به نظر می رسد که حافظه کودکانی که از رایانه استفاده می کنند کارآیی دیگر کودکان را ندارد.
خرازی ها: وقتی مطالب با روشی غیر از رایانه آموزش داده می شود، یادگیرنده را وادار به استفاده از حافظه می کند. یعنی نیروی حافظه از طریق آموزش های غیر رایانه ای تقویت می شود چرا که کودک باید ببیند، بشنود، آن ها را به خاطر بسپارد و تمرین کند. کسانی که با رایانه کار می کنند و تنها با چند اشاره به آنچه می خواهند دسترسی پیدا می کنند، ممکن است حافظه شان خیلی فعال نشود.
منظورتان این است که در آموزش های غیر رایانه ای حافظه فعال می شود؟
خرازی ها: بله، قوه حافظه و قدرت یادآوری در یادگیری با رایانه کمتر از آموزش بدون رایانه می شود. به عبارتی دیگر بچه هایی که با رایانه کار می کنند قدرت حافظه انسانی شان آرام آرام به قدرت حافظه رایانه ای تبدیل می شود. در واقع بچه کم حافظه ای می شود که حافظه رایانه جایگزین حافظه او شده تا به جای ثبت اطلاعات در حافظه به رایانه متکی باشد.
اما روش کار با رایانه در برخی مدارس کشور وجود دارد. بالاخره کدام یک بهتر است؟
خرازی ها: هر دو روش مزایا و مضراتی دارند و نمی توان به صراحت گفت که کدام یک بهتر است.
یکی از دلایل استفاده کودکان از رایانه، فعالیت های هنری مانند نقاشی است. استفاده از این ابزار با نقاشی سنتی چه تفاوت های روانشناختی دارد؟
خرازی ها: بچه هایی که بر پهنه کاغذ نقاشی می کنند، ضمن تقویت و مهارت دست ها می توانند تخیلشان را نیز روی کاغذ بیاورند. از طرفی آن هایی که با رایانه کار می کنند، قدرت مانورشان بیشتر است چرا که می توانند چند بعدی کار کنند. بنابراین کار کردن با رایانه از نظر نقاشی و تجسم بخشیدن به اجسام، قدرت اجرایی بیشتری می دهد و از این منظر موجب شکوفایی بیشتر خلاقیت در کاربران می شود.
چه مشکلات دیگری این کودکان را تهدید می کند؟
خرازی ها: به طور قطع نوری که از صفحه نمایشگر رایانه ساطع می شود، موجب عیوب انکساری عدسی هر دو چشم می شود. اگر کاربران یکسری اصول بهداشتی و پیشگیرانه را رعایت نکنند علاوه بر ابتلا به مشکلات مفصلی و استخوانی، ممکن است زودتر از زمان پیش بینی شده نیاز به عینک پیدا کنند. البته همه کودکانی که از رایانه استفاده می کنند دچار این مشکل نمی شوند اما جمعیت قابل ملاحظه ای از این کودکان دچار عیوب انکساری در عدسی چشمشان می شوند.
یکی از آسیب هایی که کودکان معتاد به رایانه با آن مواجهند، عدم برقراری تعامل مناسب با اطرافیان است. دلایل آن را بفرمائید.
خرازی ها: این کودکان کم کم یاد می گیرند که رایانه را جایگزین چیزهای زنده و غیر زنده کنند. در واقع توانمندی های روانشناختی در این بچه ها رشد لازم را نمی کند زیرا این توانمندی ها در پرتو تعامل با خانواده مشکل می گیرد. بعد از مدتی تعامل کودک تقریباً به حالت یکطرفه در می آید. یعنی کودک داده وارد می کند و بازخورد کمی از رایانه می گیرد. زیرا ارتباط او در دنیایی خشک و مکانیکی است.
با این مقایسه باید گفت که این کودکان در دراز مدت دچار انزوا می شوند.
خرازی ها: بله، این کودکان در ارتباط مؤثر با دیگران دچار ضعف هایی می شوند. تجربه نشان داده که کودکانی که از شهرها دور هستند ارتباط بهتری با اطرافیان برقرار می کنند زیرا در آن مناطق کار با رایانه کمتر است در عوض بچه هایی که در جوامع شهری زندگی می کنند به دلیل استفاده زیاد از رایانه در برقراری ارتباط با اطرافیانشان مشکلات بیشتری دارند.
در مورد بازی های خشن رایانه ای چطور؟
خرازی ها: برخی اختلالات روانی مانند شب اداری در پی استفاده زیاد از رایانه مخصوصاً بازی های خشن و تصاویر نامناسب به وجود یا تشدید می شود. خوبی ها یا ترس های کودکانه دیگر پیامد بازی های خشن رایانه ای است. ممکن است این تصاویر وارد رویاهای شبانه کودکان شده و به کابوس های شبانه آن ها تبدیل شود.
آیا خطرات روانی جدی کودکانی را که از رایانه به مدت طولانی استفاده می کند تهدید می کند؟
خرازی ها: بله، در پی انزوای کودکان، افسردگی حاصل می شود که اگر افسردگی این کودکان عود کند، آن ها دچار تمایلات خودکشی می شوند. فیلم «آدم آهنی» به مسئله اعتیاد نوجوانان به بازی های رایانه ای اشاره می کند که توصیه می شود والدین و نوجوانان حتماً آن را ببینند.
آیا این ادعا درست است که اشتغال بیش از حد والدین می تواند موجب پرداختن کودکان به رایانه شود؟
خرازی ها: بله، کاملاً چند دهه است که بر ارتباطات والدین و فرزندان در خانه تأکید می شود. تکنولوژی موجب شده تا حضور سر سفره غذا کمتر شود. از طرفی شرایط اقتصادی باعث شده تا والدین یک یا دو نوبت کار کنند. با توجه به غیاب والدین از خانه یکی از مشغله هایی که بچه ها در خلوت خودشان پیدا می کنند، مواجهه با رایانه است که این مسئله می تواند تبعات منفی به بار آورد.
به دلیل عدم نظارت والدین؟
خرازی ها: بله، ممکن است کودک سر از سایت های غیر مجاز در آورد. البته بخشی از خطر این رفتار به دلیل عادتی شدن کودک است. زیرا او در دنیایی خودساخته و رایانه ساخته زندگی می کند نه در جهانی که والدین ساخته اند.
راهکارش چیست؟
خرازی ها: به هر حال ساعت های ماندن کودکان در خانه در حال افزایش است، بنابراین آنها در غیاب والدین و خواهر و برادر بزرگتر فرصت بهتری برای استفاده از رایانه پیدا می کنند و این به مرور زمینه اعتیاد آنها را به رایانه بیشتر می کند. از طرفی هرقدر خانواده پرجمعیت تر باشد و تعامل بیشتری میان اعضاء خانواده وجود داشته باشد کار با رایانه کمتر می شود.
با توجه به غیر ممکن بودن حذف یارانه از زندگی کودکان، چه اقداماتی باید از سوی والدین صورت گیرد تا آسیب های احتمالی به حداقل ممکن برسد؟
خرازی ها: توصیه می شود به کودکان و نوجوانان کار صحیح با رایانه آموزش داده شود. دیده شده که برخی کودکان روی تخت دراز می کشند و لپ تاپ را روی شکمشان می گذارند. یا دمر می خوابند و از لپ تاپ استفاده می کنند. این کار موجب مشکلات استخوانی می شود.
بهتر است کودکان هر ۲۰ دقیقه از پشت میز بلند شوند و برای دقایقی راه بروند. به لحاظ بهداشت چشم هم نباید ساعت ها به مانیتور خیره شوند.
اما ترس از دست دادن امتیاز مانع از این رفتار می شود.
خرازی ها: به هر حال باید توصیه شود هر از گاهی بازی را رها کنند یا دست کم برای دقایقی به نقطه ای دیگری خیره شوند و خودشان را کمی حرکت دهند. باید مدیریت زمان را به کودکان آموخت. باید به آن ها یاد دهیم که از تمام اوقاتشان برای رایانه استفاده نکنند. چرا که تفریح در مصرف محصولات رسانه ای خلاصه نمی شود.
کنترل مستقیم والدین به صورت اعمال فشار برای جلوگیری از کار با رایانه چه عواقبی دارد؟
خرازی ها: این رفتارها دافعه ایجاد می کند و کودک را برای استفاده بیشتر از رایانه ترغیب می کند، آموزش ها باید غیر مستقیم باشد. بهترین شیوه رویارویی این کودکان با کودکانی است که از رایانه زیاد استفاده کرده اند و دچار تبعات منفی آن شده اند. وقتی کودکان همسالان خود را می بینند، تأثیر بیشتری نسبت به خواندن مقاله یا نوشته پیدا می کنند. متأسفانه آموزش ها در برخی کشورها از جمله کشور ما متمرکز بوده بر تبعات منفی رسانه و رایانه در حالی که باید در این زمینه دیدی کاملاً منصفانه داشته باشیم.
به هر حال زمانی تلویزیون هم در خانه ها نبود اما امروز ۲ یا چند تلویزیون در خانه ها موجود است. در مورد رایانه هم همین طور است. بر همین اساس باید طی سال های آتی علاوه بر رایانه مرکزی، تبلت ها و پدها را هم اضافه کنیم.
ناتوانی برخی والدین در استفاده از ابزار رایانه ای می تواند به آسیب هایی که کودکان معتاد به رایانه دارند، دامن بزند؟
خرازی ها: ۱۰۰درصد. برخی والدین مفهوم تالارهای گفت وگو را نمی دانند. این متأسفانه ضعف بزرگی است که والدین را از دنیایی که کودکانشان در آن بسر می برد دور می کند.
